Sérfræðingur er maður sem
veit meira og meira um minna og minna.
N.M. Butler.
Það fer um mig hálfgerður hrollur þegar ég heyri orðið sérfræðingur.
Ekki svo að skilja að þeir sem titlaðir eru sérfræðingar eða hafa orðið fræðingur í starfsheiti sínu séu ekki alls góðs maklegir. Margir þeirra gera ýmislegt þarflegt og láta gott af sér leiða. Nei, það er fremur hugmyndafræðin í kringum fræðingana og sá sess sem þeir eru farnir að skipa í samfélaginu sem skýtur mér skelk í bringu.
Æ oftar heyri ég fólk enda mál sitt á þessari setningu: – Annars er ég nú ekki sérfræðingur í þessu. Það er eins og fólk sé orðið hrætt við að láta í ljósi skoðun sína án þess að slá þennan varnagla sem gefur ákveðna vísbendingu um undirgefni almennings við sérfræðingaveldið.
Ástæðurnar eru eflaust margar. Fjölmiðlar hafa verið iðnir við að leita álits alls konar fræðinga í hverju máli. Þeir spurðir spjörunum úr, hvernig þetta hafi nú verið, hvernig það sé og hvernig það muni þróast. Oft er leitað til sömu aðila áratugum saman í hvert skipti sem upp koma álitamál í fræðigreininni og fólk fer smám saman að trúa því að í þessum einstaklingum sé samankomin öll vitneskja mannkynsins á þessu tiltekna sviði.
Sérhæfing hefur sífellt verið að aukast eftir þvi sem tækninni fleygir fram og samfélagið verður margbrotnara enda vonlítið að kunna skil á öllu því dóti. Það leiðir til þess að einstaklingurinn reiðir sig í ríkari mæli á hollráð og úrlausnir svokallaðra sérfræðinga. Allt er þetta hluti af þróuninni og gott og gilt svo framarlega sem maður afsalar sér ekki þeim frumburðarrétti að hugsa sjálfstætt og taka ákvarðanir um eigið líf hvað sem öllu sérfræðiáliti líður.
Hættan mikla liggur í því að sérfræðingurinn fái oftrú á þekkingu sinni og hæfni. Að hann haldi sig vita meira en hann veit og hugsi um það eitt að leysa ákveðið vandamál án tilits til þess hvaða afleiðingar sú lausn kann að hafa í heild sinni. Við þekkjum öll hið óbætanlega tjón sem hlotist hefur af ýmsum skyndilausnum á borð við minkarækt, karakúlfé og eitruð hræ sem borin voru út á gaddinn til að útrýma vargi. Að fenginni reynslu ætti það því ekki að koma neinum á óvart þótt íhugulir og ábyrgir menn í landbúnaði vilji gefa sér góðan tíma til að skoða hugmyndina sem nýlega er fram komin um innflutning á fósturvísum einhverra ofurkúa.
Algengir nú á dögum eru fjármálasérfræðingar hvers konar sem eiga að sjá til þess að fyrirtækin sem þeir vinna hjá skili hagnaði. Þeir gegna oftar en ekki hlutverki málaliða sem þjónað hafa harðsvíruðum valdaklíkum af ýmsu tagi frá því sagnir hófust. Og gildir þá einu hvort um er að ræða ríkisstjórnir eða auðhringa. Það eina sem hefur breyst eru einkennisbúningar og vopn. Í staðinn fyrir hringabrynjur og brugðna branda eru komnir hvítir flibbar, skjalatöskur og dularfullar færslur á tölvuskjá. Kraftaverkamenn þessir hugsa því miður oftast um það eitt að ná árangri enda ætlast til þess af þeim. Valdhafar og hluthafar láta sér yfirleitt í léttu rúmi liggja hvaða leiðir eru farnar til að ná settu marki. Þar sem aðrir hafa þurft frá að hverfa taka þessir snillingar til hendinni, vopnaðir rörsýn og siðblindu.
Gott dæmi um slíkt samviskuleysi meðal ýmissa hagfræðinga og fjármálaspekinga nútímans er lausn þeirra á efnahagsvanda ónefndra þjóða í kringum okkur. Þeir komust sum sé að þeirri niðurstöðu að besta og öruggasta leiðin til þess að auka hagvöxtinn væri að leggja ofurkapp á vopnaframleiðslu og vopnasölu.
Sérfræðingar tóbaksfyrirtækjanna, hvort sem þeir eru menntaðir í lögfræði, viðskiptafræði eða sálfræði, beita allri sinni sérfræðikunnáttu til þess að koma eitrinu ofan í sem flesta meðbræður sína, sér og fyrirtæki sínu til framdráttar. Sagt er að þeir herramenn noti vöruna ekki sjálfir, enda sá fíkniefnasali heldur skammlífur í bransanum sem ánetjast efninu sem hann hefur á boðstólum.
Sérfræðingar í læknisfræði hafa oft leitt miklar píslir yfir sjúklinga sína. Ekki er ýkja langt síðan tennur, kirtlar og önnur ómissandi líffæri voru umsvifalaust fjarlægð undir því yfirskyni að það myndi lækna hina og þessa kvilla. Aðgerðin heppnaðist fullkomlega en sjúklingurinn dó.
Vottar Jehóva hafa löngum verið úthrópaðir og fordæmdir fyrir það að vilja ekki þiggja blóð, ekki einu sinni handa dauðveikum börnum. En það kom á daginn að þeir höfðu víst haft eitthvað til síns máls þegar blóðþegar veiktust í stórum stíl og dóu hryllilegum dauðdaga vegna þess að þeir höfðu fengið sýkt blóð við blóðgjöf. Ekki minnist ég þess þó að hafa nokkurs staðar séð eða heyrt uppi hafðar málsbætur handa þessum trúflokki. Ofsóknirnar halda áfram.
En fræðingarnir þurfa einnig að glíma við annan og öllu skringilegri vanda. Ég hef enn ekki hitt stjörnufræðing sem hefur gaman af að horfa á stjörnurnar dansa á himninum né getað merkt hjá honum lotningu eða hrifningu á þeirri sýningu. Aftur á móti hefur hann viljað ræða við mig um zenith og nadír, þvergöngu og hábaug, útlista þetta fyrir mér á blaði, og fjandinn hafi það sem ég hef getað fengið hann til að líta upp úr þeim teikningum. Þegar ég sýni jarðfræðingi fallegan stein byrjar hann að tala um kornastærð. Ef mér verður á að dásama ilm litfagurs blóms við grasafræðing bendir hann mér á bogstrengjótt blöð. Sálfræðingurinn lítur út fyrir að hann muni sálast á hverri stundu. Guðfræðingurinn glatar trúnni. Málfræðingurinn flækist í beygingarendingum ef hann ætlar að opna munninn til að tjá sig. Bókmenntafræðingurinn verður á endanum ólæs og svona mætti lengi telja.
Trúlega er best að vera óbreyttur, reyna af fremsta megni að þróa með sér heilbrigða skynsemi sem verndar mann gegn sölumönnum hugmynda og hollráða og venja sig á að spyrja þrotlaust spurninga án þess að ætlast til að fá hið endanlega svar.