Þá fyrst þegar síðasta tréð hefur verið fellt og
síðasti fiskurinn veiddur mun hvíti maðurinn
geta skilið að það er ekki hægt að éta peningaseðla.
(Stóri Björn)
Peningaseðlar – grænir, bláir, gulir og rauðir. Í huga margra eru þeir ávísun á öll heimsins gæði. Gras af seðlum, töskur troðfullar af seðlabúntum. Önnur hver bíómynd er eintómur eltingaleikur við svona tösku. Taskan sú arna, sem yfirleitt er svört, skiptir oft um eigendur og fara þau eigendaskipti yfirleitt þannig fram að fyrri handhafar liggja eftir í valnum með kúlu í gegnum hausinn. Oftar en ekki endar myndin á því að sú svarta hrekkur upp þegar síst skyldi og innihaldið fýkur út í veður og vind, ýmist að tilstuðlan flugvélahreyfla, þegar erkifanturinn er að komast undan með afsagaða haglabyssuna í frakkaerminni, eða hún fellur útbyrðis, fyrir einskæra óheppni, í hraðbátnum sem bera á Bonnie og Clyde til hafs undan harðsoðnum bófum eða vörðum laganna.
Maður er stundum að velta því fyrir sér hvort þetta sé ekki skipulagður áróður valdhafa og þeirra sem fjármagnið hafa um víða veröld, samanber slagorðið: VALDHAFAR ALLRA LANDA SAMEINIST. Sauðsvartur almúginn eigi að hafa sig hægan, ástunda nægjusemi og hæversku í hvívetna og láta yfirstéttina um að sýsla með peninga. Þeir sem henni tilheyra hafa löngum haft það fyrir satt, að þótt ýmislegt kunni að vera til í þeirri staðhæfingu að peningar veiti fólki ekki hamingju, þá fari þeir svo fjandi nærri því að það taki ekki að gera sér rellu út af því.
Hvað sem því líður óskar maður þess oftast heitt og innilega að utangarðsfólkið komist undan með töskuna góðu til einhverrar paradísareyjar undan ströndum Suður Ameríku, þar sem það getur sólað sig og skálað í kampavíni til eilífðarnóns. Það má vera ansi sóðalegur bófi með yfirdrifinn viðbjóð á samviskunni til að manni finnist hann ekki betur kominn að innihaldinu en einhver bankastofnunin.
En ekki er allt sem sýnist og reyndar afar fátt. Það er harla líklegt að hinu dugmikla athafnafólki sem með harðfylgi komst undan með seðlana þyki strandlífið í sólinni heldur þunnur þrettándi til lengdar og verði sér úti um annað verkefni með tilheyrandi lífsháska. Sagði ekki líka Bernard gamli Shaw eitthvað á þá leið að endalaust sumarfrí væri ágætis skilgreining á helvíti.
Nei, mannskepnan er aldrei til friðs og fólk ekki fyrr komið með fullar hendur fjár en það veit ekki sitt rjúkandi ráð. Margir ruglast í ríminu við það að geta allt í einu fengið svo margar óskir sínar uppfylltar. Stærri og fallegri hús, fleiri og betri bíla. Skarpgreindir hafa að vísu vakið athygli á því að ekki er hægt að sitja í nema einum stól í einu, sofa í nema einu rúmi og aka nema einum bíl í senn. Einkaþotur sem flytja eigandann á augabragði hvert á land sem er. Heilu eyjarnar, dalina og firðina getur þetta fólk keypt og víggirt til handa sér og vinum sínum, lifað þar í vellystingum við laxveiði og skemmtanir, látið elda ofan í sig krásir að hætti konunga, legið í heitum pottum við gosbrunna og pálmatré með glæsikvendi og knáa drengi sér til halds og trausts.
Svo mætti lengi telja en eftir því sem sögur herma fer allt á eina lund. Hinn fjáði kemst fyrr eða síðar að raun um að ekki er hægt að kaupa allt fyrir peninga og raunar einna síst það sem eftirsóknarverðast er í lífinu og gefur því gildi.
Til eru þeir sem standa á því fastar en fótunum að litlir peningar séu mikils virði en mikið fé verði eigandanum yfirleitt til óþurftar. Að sama máli gegni með mykjuhlassið sem sturtað er á mitt túnið og peninga. Ef vel og samviskusamlega er dreift úr því, taka að spretta safarík grös og ilmandi blómjurtir, en ef það einhverra hluta vegna gleymist, sviðnar jörðin. Þess séu mörg dæmi að auðkýfingar fremji sjálfsmorð og ánetjist eiturlyfjum. Að auðmenn lifi í stöðugum ótta við að börnum þeirra verði rænt, brotist sé inn hjá þeim eða þeir þvingaðir með afarkostum til að láta fé sitt af hendi rakna. Að þeir geti aldrei treyst neinum eða verið vissir um vini sína.
Sumir halda því auk þess fram að peningar séu hættulegt fíkniefni og enn varasamara en alkóhól, heróín og krakk. Auðsöfnun einungis svo samofin þjóðfélagsgerðinni að erfiðara sé að koma auga á afleiðingarnar sem taumlaus gróðafíkn hefur í för með sér. Og hver hefur svo sem kjark eða löngun til að horfast í augu við allan þann djöfulskap?
En hvað skyldi það þá vera annað en peningar sem gefur lífinu gildi og gerir mann hamingjusaman? Gæti verið að það standi í einhverju sambandi við andann, sálina og tilfinningalífið. Er hugsanlegt að þar skipti meginmáli sjálfsvirðing einstaklingsins þótt vandlega sé falin í sálardjúpi hans? Að sú sannfæring að hann hafi gert skyldu sína við erfiðar aðstæður veiti honum sanna gleði og hamingju? Vissan um það að hafa hvorki brugðist sjálfum sér né þeim sem standa í hans skjóli. Að hann sé stoltur af sjálfum sér fyrir það að hafa hvergi hvikað fyrir óréttlætinu. Að hann hafi haft kjark til að standa með lítilmagnanum þegar átti að beita hann ofríki. Að hann hafi þorað að taka mikla áhættu til þess að sjá drauma sína rætast og jafnvel kosta öllu til.
Getur verið að góður nætursvefn sé dýrmætari en ómæld auðæfi? Að koss á kinn og ljómi í augum sé sætari en samanlagðir vímugjafar sem nú eru í tísku? Að tár á hvarmi við brottför sé dýrri perla en sú sem fæst í Bond Street og kostar tíu þúsund sterlingspund?
Svari hver fyrir sig.