Ég hef aldrei látið skólavist mína
trufla námsferil minn.
(Mark Twain.)
Nú á dögum er farið að leggja menntun og skólagöngu að jöfnu. Í opinberri umræðu er menntun einstaklingsins skilgreind eftir því hvaða prófum hann hefur lokið frá viðurkenndum skólum, það er að segja þeim skólum sem ríkisvaldið tekur gilda. Vel menntaður einstaklingur er sem sagt sá sem hefur bréf upp á skólagöngu og prófgráður, hinir eru taldir ómenntaðir. Sagt hefur verið að það þurfi sterk bein til að þola góða daga, því án erfiðrar lífsbaráttu hætti maðurinn að framkalla það besta í sjálfum sér. Hann verði værukær og hrokafullur og telji velgengnina stafa af yfirburða hæfileikum sínum. Smám saman fer hann ef til vill að gæla við þá hugmynd að hann sé af guðakyni og framhald þeirrar sögu þekkja víst allir.
Eins hefur mér stundum fundist sem menn þyrftu að hafa heilmikið bein í nefinu til þess að komast óskaddaðir og sæmilega menntaðir út úr skólakerfinu. Öll kerfi eru nefnilega þeirrar náttúru að beygja einstaklinginn að sínum vilja og mýmörg eru dæmin úr mannkynssögunni um kerfi sem leiddu heilu þjóðirnar í glötun. Einkum átti það við um hin svokölluðu góðu kerfi, sem voru svo góð að þau áttu að leysa hvers manns vanda bara ef farið væri nákvæmlega eftir þeim. Holdgervingar eða þjónar kerfanna eru sýknt og heilagt að gera okkur hið aldagamla gylliboð: Ef þú fellur fram og tilbiður – . Á nútíma vísu myndi það orðað einhvern veginn svona: Ef þið hlýtið okkar forsjá í einu og öllu mun ykkur vel farnast og verða borgið það sem eftir er. Í skólakerfinu er gefið í skyn að ef nemendurnir tileinki sér ákveðinn hugsunarhátt og vinnubrögð, lesi vissar bækur og fái svo góðar einkunnir í þeim prófum sem lögð eru fyrir þá séu þeir hólpnir. Þeir séu þar með orðnir hámenntaðir einstaklingar sem kunni skil á flestum hlutum.
Auðvitað læra menn margt nytsamlegt og skemmtilegt í skólum en þar vofir sífellt yfir hættan á innrætingu og heilaþvotti á kostnað skapandi hugsunar og frumkvæðis. Ég er að tala um hina miklu og styrku stýringu sem viðhöfð er í náminu og sem verður oft til þess að nemandinn gleymir smátt og smátt þeirri lífsnauðsyn að geta hugsað sjálfstætt á úrslitastundu og glatar þá ef til vill því fjöreggi sem honum hefur verið falið til varðveislu af guðunum. Hver einstaklingur hefur til að bera einstaka hæfileika sem engum öðrum eru gefnir.
Lífshamingjan er að mínum dómi meðal annars fólgin í því að þessir hæfileikar fái að blómstra, þroskast og dafna en hitt er að sama skapi jafn mikið ólán ef þessi blóm skrælna úr þurrki eða verða fyrir eiturúðun eða annarri mengun og falla áður en þau bera ávöxt. Við þurfum ekki að fara langt til þess að sjá dæmi um slíkt. Við fyllumst hryllingi eða það setur að okkur óstöðvandi hlátur þegar við hugleiðum sumt af því sem kennt var í skólum hér áður fyrr um eðli heimsins og mannskepnunnar og ef einhver dirfðist að mótmæla eða véfengja viðteknar kenningar var hann oftar en ekki ofsóttur, pyntaður eða brenndur á báli. En þetta var jú á hinum dimmu tímum fáfræðinnar þegar kirkjan og konungsvaldið héldu frjálsri hugsun í heljargreipum, kynni nú einhver að segja með vorkunnlátu brosi hins skólagengna manns. Til allrar óhamingju er því nú víst ekki að heilsa. Á þessari öld hafa mestu myrkaverk mannkynssögunnar verið framin og enn virðist ekkert lát á í aldarlok. En eru það þá ekki bara fáfróðir og illa þefjandi villimenn sem óhæfuverkunum valda, gjörsamlega ómenntaðir ruddar vopnaðir vélbyssum sem þeir dúndra úr út í loftið? Nei, það voru kennarar, verkfræðingar,læknar, prestar og heimspekingar, menntaðir í bestu háskólum Evrópu, sem illvirkjunum stjórnuðu fyrir örfáum áratugum og eru reyndar enn að. En þetta eru bara einstök tilfelli á afmörkuðum svæðum sem eiga sér eðlilegar skýringar, segir nú sá sami í föðurlegum umvöndunartón.
Ætli langskólagengnir menn á Íslandi, í Bandaríkjunum, Belgíu og Noregi nú til dags séu þá ekki upp til hópa vammlaust fólk sem láti yfirleitt gott af sér leiða? Það er töluvert erfiðara og hvimleiðara að taka til skoðunar atferli fólks í nútímanum því að þá er maður kominn hættulega nærri sjálfum sér. Á þessari stundu vinnur háskólamenntað fólk í þessum löndum, og ekki á neinum sultarlaunum, við það að framleiða alls konar nýtísku vígvélar og sniðug vopn sem seld eru til einhvers bananalýðveldis svo þarlendir villimenn geti murkað líftóruna hverjir úr öðrum. Sprenglærðir sálfræðingar streitast við það alla sína starfsævi að semja auglýsingar sem eiga að fá fólk eins og mig og þig til þess að kaupa alls konar eitur fyrir morð fjár og setja það ofan í okkur og má með sanni segja að viðskiptafræðingar þeirra stórfyrirtækja sem með þessar vörur höndla séu sölumenn dauðans. Þess eru dæmi að læknar ávísi lyfjum sem eru stórhættuleg og oft verri en sjúkdómurinn sjálfur sem þau eiga að vinna bug á, lögfræðingar sópi að sér auðæfum með lagaklækjum, verkfræðingar og arkitektar byggi og hanni heilsuspillandi húsnæði af því það er arðbærara, kennarar kenni nemendum sínum að óttast og fyrirlíta meðbræður sína.
Já, þetta er Ísland í dag, eins og maðurinn sagði, og allt er þetta talið hámenntað fólk og er með prófskírteini upp á það. Eitthvað vantar nú samt. Hvað skyldi það vera? Ætli áfanginn um góðvildina hafi gleymst eða beðið lægri hlut fyrir öðru og mikilvægara námsefni? Spyr sá sem ekki veit, en hitt veit ég að menntun okkar er alltof mikilvæg til þess að óhætt sé að trúa skólakerfinu fyrir henni. Það er umhugsunarefni hvers vegna svo margir hugsuðir og velgerðarmenn mannkynsins hafa annaðhvort hætt skólagöngu í miðjum klíðum eða rekist illa í skólakerfi síns tíma, fengið lélegar einkunnir og slaka umsögn hjá kennurum sínum. Nægir þar að nefna Charles Darwin, Albert Einstein, Thomas Alva Edison og Pablo Picasso. Á Íslandi eru Þórbergur Þórðarson og Halldór Kiljan Laxness ágæt dæmi. Sjálfsagt munu ýmsir yppta öxlum og brosa í kampinn yfir þessum vangaveltum en það breytir ekki þeirri staðreynd að margt langskólagengið fólk verður aldrei nema hálfmenntað á meðan ekki verður tekist á við heimspekilegar og siðferðilegar grundvallarspurningar af fullri hörku í skólunum og þeim skipaður verðugur sess meðal virtustu námsgreina. Þangað til mun alltof stóran hóp af háskólagengnu fólki skorta tilfinnanlega samkennd og samúð með meðbræðrum sínum og systrum og þá auðmýkt hjartans gagnvart ósegjanlegum leyndardómum lífsins sem hver sannmenntaður maður hefur til að bera.