Undarlega hljótt hefur verið um bandaríska rithöfundinn, náttúrufræðinginn og heimspekinginn Henry David Thoreau. Eru þó mörg af baráttumálum hans mjög til umfjöllunar á 21. öldinni og að mínum dómi sannarlega ómaksins vert að leita í smiðju til hans við úrlausn á þeim vanda sem mannkynið á nú við að fást.
Henry David Thoreau fæddist árið 1817 í bænum Concord í Massachusetts. Eins og mörg mikilmenni var hann æði óhefðbundinn á margan hátt. Og þótt ég kalli hann rithöfund, náttúrufræðing og heimspeking myndu þeir hefðbundnu innan þessara stéttarfélaga ugglaust hafa sitthvað við þessa flokkun mína að athuga. Hann gaf aðeins út tvær bækur og nokkrar blaðagreinar í lifanda lífi og seldist fyrri bókin aðeins í tvö hundruð eintökum. Systir hans sá hins vegar um að koma verkum hans á framfæri við heiminn að honum látnum. Ekki alveg bráðónýt systir það.
Hefðbundinn náttúrufræðingur var hann ekki, hafði enda enga prófgráðu í þeim vísindum. Þó er mér til efs að ötulli náttúruskoðara sé að finna í hópi náttúrufræðinga fyrr og síðar. Hann tilbað sköpunarverkið og var öllum stundum í náinni snertingu við jarðargróður, dýr merkurinnar og vatnanna. Hann nálgaðist eitt lítið blóm af djúpstæðri lotningu. Og sama máli gegndi um önnur náttúrufyrirbæri, tré, ský á himni, fugla og fiska. Í hans huga var eitthvað yfirskilvitlega dýrmætt fólgið í þessum birtingarformum lífhvolfsins og líta margir á hann sem frumherja í friðun náttúrunnar og höfund að hugmyndum um umhverfisvernd.
Fræðilegur heimspekingur var hann ekki að heldur en til hægðarauka mætti ef til vill segja að hann aðhylltist heimspeki einfaldleikans. Hann var ástríðufullur talsmaður þess að fólk einfaldaði líf sitt en tók alltaf fram að það væri heilög skylda hvers manns að finna sína eigin leið í þeim efnum sem öðrum. Í ritgerð um einfaldleikann (On Simplicity) segir hann á einum stað: Við sóum lífi okkar í endalaust vafstur með einskisverða hluti. Látið fremur eitthvað tvennt eða þrennt til ykkar taka en að vasast í mörg hundruð málum. Og enn fremur: Heiðarlegum manni nægir í flestum tilfellum að telja upp að tíu á puttunum til að standa vel að vígi í viðskiptum en í algjörum undantekningartilfellum getur hann gripið til tánna.
Hann taldi frelsið til æðstu lífsgæða og mælti með þvi að vinna aðeins einn dag vikunnar en nota hina sex til að njóta þeirra lystisemda sem lífið ber á borð. Hann gerði lítinn mun á því hvort maður væri hlekkjaður við stálhring inni í fangaklefa eða reku og haka á sinni eigin landareign. Honum var afar hugleikið hvernig hægt væri að framfleyta sér án þess að glata lífi sínu í leiðinni. Hann lét ekki sitja við orðin tóm heldur gerði ýmsar tilraunir á þessu sviði. Hann fullyrti að sér hefði tekist að sjá sér farborða í heilt ár með því að stunda almenna verkamannavinnu í aðeins sex vikur. Hann byggði sér bjálkakofa úti í skógi og bjó þar einn í meira en tvö ár og skrifaði að því loknu bók um þennan tíma og nefndi WALDEN, þar sem hann lýsir reynslu sinni, tengir hana við lífsviðhorf sín og dregur saman í listræna heild. Hann var spurður hvað hann hefði annars starfað þennan tíma og hann svaraði að bragði: Starfað? Eins og það sé ekki nóg starf að fylgjast með einni árstíðinni taka við af annarri.
En þótt sumir gætu nú haldið að þar færi aðeins sérvitur einsetumaður þá lét Henry David Thoreau sannarlega ekki sitt eftir liggja í samfélagsmálum. Hann var einn af hatrömmustu andstæðingum þrælahalds sem þá var enn við lýði í Bandaríkjunum, hélt eldheitar ræður gegn þessari forsmán og skrifaði greinar þar sem hann hvatti alla andvígismenn þrælahalds til að segja sig þegar í stað úr lögum við ríki og sveitarfélög og láta enga skatta né gjöld af hendi rakna til yfirvalda sem viðhéldu slíku fyrirkomulagi. Hann er því af mörgum talinn upphafsmaður borgaralegrar óhlýðni (Civil Disobedience). Hann hélt því fram að í þeim tilfellum sem lög og reglur samfélagsins stönguðust á við samvisku einstaklingsins ætti hann hiklaust að fylgja rödd samviskunnar í brjósti sínu og vinna að því öllum árum að fá hinum óréttlátu og mannskemmandi lögum breytt. Hann neitaði sjálfur árum saman að greiða skatt til Ríkisins sem ætlaður var til að standa straum af kostnaði við styrjöld Bandaríkjanna við Mexícó og var að lokum stungið í fangelsi fyrir vikið. Hann brást reiður við þegar honum var sleppt vegna þess að einhver hafði greitt fyrir hann skattinn (böndin bárust að frænku hans einni).
Hvers konar friðsamlegum mótmælum hefur síðan verið beitt í hans anda með ótrúlegum árangri. Frægasta dæmið um það hve miklu er hægt að áorka án ofbeldis og blóðsúthellinga, er þegar Mahatma Gandhi gjörsigraði breska heimsveldið með staðfestu sinni og skinhoruðum kroppnum einum vopna og bjargaði eflaust með því miljónum mannslífa.
Henry David Thoreau lést árdegis 6. maí 1862. Síðustu orðin á vörum hans voru ELGUR og INDÍÁNI. Með þeim kvaddi hann hinstu kveðju óbyggðirnar sem hann unni heitast.
Að svo mæltu vil ég skiljast við minn góða vin og velgjörðarmann með þessum orðum úr hans eigin penna:
Ef ég breiði út faðminn mót degi sem nóttu og ef mér finnst lífið anga sem blóm á vori, sé það síferskt og glitrandi eins og dögg á maríustakki, þá er ég hamingjusamur. Öll náttúran samfagnar mér og á þeirri stundu blessa ég lífið sem mig ól. Stórfenglegustu gjafir skaparans eru í minnstum metum. Yfirleitt gleymum við að þær séu til. Samt eru þær hinn sanni veruleiki. Undursamlegir leyndardómar lífsins verða aldrei settir í orð. Það sem ég uppsker á hverjum degi er eins ólýsanlegt og litbrigði dögunar eða rökkurmóðu. Stjörnur himinsins strá geislum sínum í lófa minn og angi af regnboganum er innan seilingar.
(H. D. Thoreau. Walden. Þýð. Eysteinn Björnsson)