Category: Pistlar

Maðurinn fann upp vinnuna til að komast hjá erfiðinu sem fylgir því að hugsa.

          Ég hef haft lúmskt gaman af því í gegnum tíðina að láta þessi orð flakka við fólk sem mér hefur fundist vera vinnusamt úr hófi, og athuga viðbrögðin. Þau hafa öll verið á eina lund. Vorkunnlátt augnaráð, snúið upp á sig, talinu vikið að brýnum úrlausnarefnum. Enginn hefur tekið þetta til sín, dottið í hug að ræða það á heimspekilegum nótum eða ljá máls á að í þessum orðum kynni að leynast sannleiksneisti. Menn hafa bara beðið þess í óþreyju að slíta samtalinu til að geta aftur farið gera eitthvað af viti.

Það er svo sem auðskilið hvers vegna það virðist ókleift að gera vitræna úttekt á þessu fyrirbæri. Vinnan er nefnilega heilaga kýrin okkar Íslendinga.

Hvað gerir hann? Hvaða starf stundar hún? eru fyrstu spurningar okkar um fólk sem við þurfum að eiga samskipti við. Um leið og stimpillinn er kominn, fellur hver í sinn flokk. Verkakona, læknir, trésmiður, bóndi. Þetta er hvimleiður ávani en lýsir vel hve mikið vægi vinnan og starfsheitið hefur í mati okkar á einstaklingum.   

Að vera duglegur að bjarga sér hefur löngum talist til æðstu eðliskosta enda skipti það í eina tíð sköpum um það hvort fjölskyldan hafði í sig og á og hvort börnin lifðu eða dóu. Mesta hrós sem nokkrum manni gat hlotnast var að vera kallaður vinnuþjarkur

Auðvitað hefur viðhorf okkar til vinnu breyst með aukinni velmegun en mér er ekki grunlaust um að meira eimi eftir af tilbeiðslunni en góðu hófi gegni. Því þótt flest okkar þekki öfgadæmi um fólk sem dvelur í vinnunni frá því snemma á morgnana og langt fram á kvöld, jafnt um helgar sem virka daga og tekur sér ekki sumarfrí árum saman, er það í raun ekki litið alvarlegum augum. Það er almennt gantast með vinnusýki viðkomandi sem skringilega áráttu eða sérkenni sem þrátt fyrir allt sé af hinu góða. Sá eða sú sé að byggja upp stöndugt fyrirtæki sem tryggi framtíð fjölskyldunnar. Eftir annatímabilið muni allir lifa í velsæld á einhverri Kyrrahafseyjunni til æviloka. Aukinheldur að leggja heilmikið af mörkum til þjóðarbúsins og vera í hvívetna góð fyrirmynd. Hinn þróttmikli og harðduglegi athafnamaður nýtur í flestum tilfellum almennrar hylli og virðingar.

En meira að segja dyggðirnar geta snúist í andhverfu sína ef ekki er að gætt. Eftir sem áður stöndum við frammi fyrir hinni heimspekilegu spurningu: Hvernig eigum við að framfleyta okkur án þess að glata lífinu í leiðinni?  

Margir standa í þeirri trú að þeir hafi allt í hendi sér, góða heilsu og trygga ástvini, það sé nægur tími til að njóta allra lystisemda sem lífið ber á borð. Ekkert liggi á að fara í ferðina góðu sem fyrirhuguð var með börnum og barnabörnum.

…að morgunlagi, um það bil að stíga inn í bílinn á leið til vinnu, verður honum litið til baka. Sér gluggatjald bærast, lyftir hendinni, veifar. Um leið og hann beygir sig niður til að setjast undir stýri finnur hann logsáran verkinn, riðar við, fálmar í hurðina, missir takið…    

Margt gott hefur maður þegið frá Bandaríkjum Norður Ameríku í gegnum tíðina. Bókmenntir, kvikmyndir, tónlist og alls konar tækniundur og nýjungar sem við Íslendingar höfum verið duglegir að tileinka okkur. Og þótt sagt sé að tólf spora kerfi AA- samtakanna sé komið beint frá guði almáttugum þá spratt það nú samt upp úr bandarískum jarðvegi. Þaðan breiddist það út um allan heim og hefur bjargað fleiri mannslífum en tölu verður á komið, sameinað sundraðar fjölskyldur, grætt sár þeirra og gefið þeim nýtt líf og nýja von. Að ekki sé nú minnst á þann efnahagslega ávinning þegar aragrúi af fárveiku fólki breytist í heilbrigða, starfsama einstaklinga. Að mínum dómi eru AA- samtökin og tilkoma annarra sjálfshjálparhópa sem byggðir eru á tólf spora kerfinu, ein af allra merkustu uppgötvunum 20. aldarinnar, og er þó af ýmsu að taka. Fyrir þetta allt ber að þakka. Bestu þakkir, USA.

          Á hinn bóginn hefur mér oft mislíkað ýmislegt af því sem fram fer hjá þessum vinum mínum í vestrinu og ég held að það tengist í flestum tilfellum samfélagsgerðinni. Margt bendir til að þjóðfélagið í Bandaríkjunum hafi smitast af ókennilegum sjúkdómi sem erfitt er að henda reiður á og engin lækning hefur enn fundist við. Nú er ég ekki að segja að það fyrirfinnist eitthvert alheilbrigt samfélagsform hér á plánetunni, öll hafa þau einhverja vankanta, en þetta er þeim mun alvarlegra þegar ríkasta og voldugasta ríki veraldar á í hlut sem telur sig auk þess vera vöggu lýðræðis og frelsis.  

          Árið 1924 gerðist sá skelfilegi atburður í borginni Chicago að tveir ungir menn voru fundnir sekir um morð á ungum dreng. Þeir játuðu að hafa lokkað hann upp í bíl til sín, myrt hann og síðan grafið líkið. Þeir sögðust hafa valið hann af handahófi, einungis vegna þess að þeir rákust á hann á hringsóli sínu í leit að fórnarlambi. Fyrir þeim virðist hafa vakað það eitt að sanna að hægt væri að fremja hinn fullkomna glæp.

          Þeir Nathan F. Leopold jr. og Richard Loeb voru ekki hefðbundnir glæpamenn af lágstéttum eða óþokkar með annarlegan hörundslit sem allir vissu hvernig átti að meðhöndla. Þessir ungu menn voru glæsilegir fulltrúar æðstu gilda í bandarísku samfélagi. Þeir voru af góðu og efnuðu fólki, myndarlegir, skarpgáfaðir og stefndu hraðbyri til auðlegðar og frama. Að þetta skyldi geta átt sér stað var svo sem nógu mikið reiðarslag fyrir góðborgarana en atburðurinn átti eftir að taka á sig enn geigvænlegri mynd. Annar sakborninganna lést í fangelsinu en hinum tókst með klókindum að fá sig lausan. Hinum bráðgáfaða barnamorðingja voru ekki einungis gefnar upp sakir heldur var hann eftirsóttur í viðtöl og til fyrirlestra og ekki annað að sjá en hann nyti hylli hjá ákveðnum hópi fólks. Þessi maður hafði þó myrt blásaklaust barn að gamni sínu, allsgáður og með köldu blóði. Ýmsir telja nú að þessi atburður hafi gefið eina fyrstu vísbendinguna um að bandarískt samfélag væri komið á óheillabraut.

          Síðan hefur það gerst æ ofan í æ í Bandaríkjunum að venjulegur maður, að því er virðist, tekur allt í einu upp byssu og byrjar að skjóta fólk í kringum sig. Ungir drengir í grunnskóla virðast hafa greiðan aðgang að hryllilegum morðtólum og hafa framið fjöldamorð á jafnöldrum sínum og starfsfólki skólanna. Enginn veit hvernig á þessu stendur. Jú, jú, viðkomandi var þekktur fyrir að hafa mikinn áhuga á byssum og manndrápum en engum þótti það neitt sérlega athugavert.

          Þetta eru einkenni sjúkdómsins. En hver er orsök hans? Og hvernig er hægt að vinna bug á honum? Það skyldi þó aldrei vera að hin illa arfleifð þrælahalds, kúgunar og arðráns á lítilmagnanum komi þar eitthvað við sögu. Hin skefjalausa trú á rétt hins sterka til að taka sér það sem hann getur með afli og klókindum, fyrirlitningin á hinum veikbyggðu og þeim sem minna mega sín, skeytingarleysið og tilfinningadoðinn gagnvart þjáningum annarra, hin glitrandi aðdáun auðæfanna, valdsins og frægðarinnar.

          Þetta er skuggahliðin á bandarísku samfélagi og það væri mikill harmleikur fyrir okkur Íslendinga að smitast af þessum sjúkdómi. Ekki skal ég leggja dóm á hvort veiran er þegar komin á kreik á meðal okkar, þótt  ýmsar blikur séu á lofti. Það hefur til dæmis komið ónotalega við mig hve vinsælir sjónvarpsþættirnir um Soprano fjölskylduna eru. Hið ólíklegasta fólk hefur verið að viðra sig upp við Gandolfini og félaga, lýst hrifningu sinni á þáttunum og mega ekki til þess hugsa að missa af einum einasta. Ég horfði einu sinni á það þegar vinir Soprano fjölskyldunnar voru sendir til að innheimta okurlán hjá manni nokkrum sem hafði ekki borgað á réttum tíma. Þegar maðurinn bað um frest var hann fingurbrotinn og hótað lífláti um leið. Þegar hann lét sér það ekki vel líka höfðu þeir hann undir, misþyrmdu honum á alla lund og enduðu á því að kremja á honum barkann svo hann kafnaði á hryllilegan hátt. Að því loknu stóðu þeir félagar á fætur, spörkuðu í líkið með stunum og formælingum, vöfðu því svo inn í gólfteppi og keyrðu á haugana. Skefjalaust ofbeldi, fökk og sjitt í annarri hvorri setningu og fingurinn á lofti er þemað í þáttunum öllum og svari því nú hver fyrir sig hve vel þetta samræmist íslenskum veruleika. Nær væri fyrir RÚV að afþakka gott boð um næstu þáttaröð og gera í staðinn þátt um íslenska sjómenn sem kunna að blóta almennilega upp á íslensku.  

          Og það er óneitanlega umhugsunarefni fyrir hina vopnlausu þjóð að Ríkisstjórnin skuli nú í fyrsta sinn frá stofnun lýðveldisins hafa lagt blessun sína yfir fjöldamorð á saklausu fólki í nafni okkar allra.    

Menn eru eyðilagðir ef þeir týna

gömlum frakka eða þúsund krónum,

en enginn virðist óttast að glata sjálfum sér. Ók. höf  

Flest göngum við lífsgötuna dag hvern af gömlum vana. Við hugleiðum allt of sjaldan hvað við viljum fá út úr lífinu eða hvert ferðinni er heitið. Stefnum við í raun og veru í þá átt sem hugur okkar stendur til eða hrekjumst við undan veðrum lífsins án þess að geta rönd við reist?

         Þetta er að sjálfsögðu spurningin um örlögin og hinn sjálfstæða vilja og um það má endalaust deila hve miklu eða litlu við fáum sjálf áorkað til að marka okkur lífsstefnu. Mismunandi fletir á því álitamáli koma berlega í ljós í orðtökum og málsháttum sem orðið hafa til í viskusmiðjum mannkynsins frá alda öðli: Eigi má sköpum renna. Hver er sinnar gæfu smiður. Guð hjálpar þeim sem hjálpa sér sjálfir.

         En hvort sem við ráðum miklu eða litlu um það sem hendir okkur á lífsleiðinni verður ekki undan því vikist að við berum að minnsta kosti að einhverju leyti ábyrgð á því hvernig við bregðumst við. Í hverju tilviki höfum við um ýmsa kosti að velja og þótt við getum ráðfært okkur við annað fólk verðum við sjálf á endanum að taka ákvörðun.

         Við veljum okkur lífsförunaut eða það að vera án hans. Við þurfum að ákveða hvernig við ætlum að afla okkur lífsviðurværis, hvar við setjumst að og hvort við ætlum að geta af okkur börn og ala önn fyrir þeim. Þetta eru afdrifaríkar ákvarðanir sem beina lífi okkar í tiltekinn farveg. Lífið streymir fram sem á er fellur til sjávar og annað veifið hvarflar það að okkur að við höfum býsna lítil áhrif á hraða og þunga straumsins eða landkosti þar sem áin fellur fram.

         Á leiðinni erum við í leit að lífshamingju.Við sækjumst eftir þeim verðmætum sem við teljum vera uppsprettu sannra lífsgæða. En hver eru þau, þessi verðmæti, og hvernig fáum við öðlast þau? Þetta er erfið spurning sem við verðum þó öll að svara. Líf vort liggur við. Ef til vill er þetta eina spurningin sem vert er að spyrja. Hver eru hin sönnu verðmæti?

         Þessi brennandi spurning leitar enn einu sinni á mig þar sem ég sit fyrir framan tölvuskjáinn og stari á þessi skrítnu tákn. Hvað er það sem blífur þegar öllu er á botninn hvolft?

         Við kunnum sjaldnast að meta það sem dýrmætast er í lífinu fyrr en það er um það bil að renna okkur úr greipum. Í öllu annríkinu, streðinu og lífsgæðakapphlaupinu láist okkur að leiða að því hugann að góð heilsa til líkama og sálar er undirstaða velfarnaðar og skilyrði þess að við getum notið þeirra veislufanga sem lífið ber á borð. Að hafa augu til að sjá með, eyru til að heyra og hinn undursamlega hæfileika heilans til þess að umbreyta skynjun vorri í liti og tóna sem óma í sálinni. Að hafa lifur, bris og lungu sem gegna hlutverki sínu frá degi til dags. Að hafa hendur sem geta strokið og gælt.

         Einstaka sinnum finnum við örlagatakið á öxl vorri og sjáum augliti til auglitis. Þá verður okkur ljóst að við getum aldrei eignað okkur neitt, að við höfum alla hluti að láni. Fyrr en varir eru þeir á braut og við erum nakin eins og þegar við komum í þennan heim. Við getum aðeins leitast við að varðveita þessar dýru gjafir sem okkur voru gefnar í árdaga.

         En í amstri daganna gleymist þessi vitrun aftur skjótt. Við púlum, streðum og stynjum undan fargi áhyggjunnar og hin háalvarlegu verkefni eiga hug vorn allan. Við megum engan tíma missa. Við bindum okkur sjálf á klafann og örkum hring eftir hring uns það verður okkur um megn að reisa höfuðið til stjarnanna sem gætu ef til vill vísað okkur til vegar. Minnt okkur á að það besta í lífinu bíður við hvert fótmál og kostar litla sem enga peninga. Snerting handar, koss á varir, ástaratlot. Blikið í augum barnsins þegar það breiðir út faðminn. Að gæða sér á nýbökuðu ilmandi brauði og svala þorstanum með blátæru lindarvatni. Að fylla lungun úr blænum sem ber okkur hreint loft af fjöllum og hafi. Að njóta litbrigða náttúrunnar í jarðlögum, gróðri og ljósaskiptum á himni. Að leggjast í lyngið á fögrum vordegi, teyga ilm jarðarinnar og skoða nýkviknað lífið á iði í grassverðinum. Finna hreiður og undrast hið óskiljanlega. Að á örskömmum tíma skuli þetta rauða og hvíta glundur í eggjunum breytast í þúsund fjaðrir, harðan gogg og kló, einungis við yl úr móðurkviði.

         Oftast teljum við þetta þó einskisvert, sjálfsagða hluti sem tekur ekki að nefna. Já, svo hlægilegan barnaskap að slíkt hjal tengist aðallega vanvitum eða öðru undarlegu fólki.

         Það er ekki fyrr en við missum máttinn í fótunum að gaman verður að ganga. Hryggsúlan verður einhvers virði þegar við fáum þursabit og getum ekki velt okkur við í rúminu þótt við eigum að vinna okkur það til lífs. Meltingarfærin verða okkur fyrst hjartfólgin þegar við hættum að geta kúkað. Við uppgötvum raddböndin er við höfum glatað hæfileikanum til að tala, hlæja og syngja.

         Ekkert okkar myndi hika við að gefa allar okkar jarðnesku eigur í staðinn fyrir eitt af þessu hefðum við glatað því. Á þeirri stundu sjáum við augliti til auglitis og skynjum hin sönnu verðmæti. Og þótt hraustur líkami verði ekki metinn til fjár er heilbrigð sál samt enn dýrmætari og undirstaða þess að við kunnum að meta það sem okkur hefur verið gefið. Við getum ef til vill aðeins fundið fyrir þakklætinu þegar við höfum lært að lifa í sátt við okkur sjálf og samvisku okkar.

         Þegar allt kemur til alls er það ástin á lífinu sem blífur og það besta sem við getum gert til að rækta þá tilfinningu er að smella blautum kossi á varir dagsins þegar við opnum augun á morgnana.

Enginn veit hvað átt hefur fyrr en misst hefur.

        Mér hefur oft orðið hugsað til þess arna þegar ég rölti út í náttúruna hér á fósturjörðinni mér til yndisauka og heilsubótar. Alls staðar blasir það við, rennandi, lifandi vatnið, blátært og glitrandi. Ekki aðeins í óbyggðum þar sem lækirnir hoppa og skoppa af kæti niður fjallshlíðarnar og bergvatnsár renna eftir hverri dalskoru, heldur steinsnar frá þéttbýlum svæðum og einnig víða í þorpum og bæjum.

        Lengi vel leit ég á allt þetta tárhreina vatn sem sjálfsagðan hlut, gott ef mér fannst það ekki á stundum til óþurftar. Það var ekki fyrr en ég hafði dvalið um nokkurt skeið í útlöndum að ég fór að líta vatnið heima öðrum augum. Þar kaupir maður drykkjarvatnið víðast á flöskum og sumir hreyfa sig ekki úr stað án þess að hafa vatnsflöskuna með í farangrinum. Stór hluti af rými matvöruverslana er lagður undir vatnsbirgðir enda sér maður varla nokkurn viðskiptavin fara vatnslausan út úr búðinni. Og með tímanum hefur það smám saman þróast þannig að ég vel mér æ oftar vatn til drykkjar af öllum þeim guðaveigum sem bjóðast þar á gjafverði. Mér finnst það einfaldlega gott á bragðið, og  verður best af því hvort sem ég drekk það með mat eða við þorsta.

        Það er því næsta grátbroslegt að hér á Íslandi skuli varla nokkur maður líta við  þessum undursamlega vökva sem skaparinn hefur skenkt okkur. Hvergi nokkurs staðar á byggðu bóli er önnur eins neysla á gosdrykkjum og á landinu bláa. Á hverjum morgni vakna gosdrykkjaframleiðendur skælbrosandi og trúa varla sínum eigin augum þegar þeir renna yfir sölutölurnar. Þetta hljóti bara að vera of gott til að geta verið satt. En það er ekkert lát á, heilu bílfarmarnir af sykri halda linnulaust áfram að berast inn á hvert heimili.

        En þetta átti ekki einungis við um drykkjarvatnið. Ár og lækir á byggðum svæðum í útlandinu góða hafa annan lit en bergvatnið á Íslandi og aldrei hefur það svo mikið sem hvarflað að mér að dífa hendi í gult og grátt skólpið sem þar flýtur fram, frekar að ég stingi þeim í snarheitum í vasana. Víða þar sem ég hef farið hefur það verið heilmikið fyrirtæki að baða sig. Þar er ekki bara hægt að skella sér í bað þegar manni dettur í hug. Helst þarf að gera það á ákveðnum tímum og miklar tilfæringar við að hita vatnsdunkinn, enda fokdýrt. Og það er eins gott að vera ekki annars hugar yfir þessu verki því þá er maður á augabragði kominn í ískalda sturtu. Þetta kemur okkur Íslendingum spánskt fyrir sjónir þar sem vel heitt vatn bullar upp úr jörðinni undir fótum okkar og við getum velt okkur í heitu pottunum tímunum saman og staðið eins lengi og við viljum undir sturtunni, hvort heldur er heima hjá okkur eða í sundlaugunum.

        Ekki hef ég orðið þess var að menn prísi sig almennt sæla yfir þessu. Það er frekar að haft sé í heitingum við helvítis sturturnar í sundlaugunum. Það sé enginn kraftur í þessu, sturtuhausarnir ómögulegir, það megi ekki hreyfa við krana á einni sturtunni þá fari stillingin hjá hinum gjörsamlega út um þúfur. Sumir ganga sótbölvandi út úr baðklefanum.   

        Einhver áhrifamesta frásögn sem ég hef hlýtt á nýlega er viðtal við verkfræðing sem vann við hjálparstörf og uppbyggingu í Írak eftir Persaflóastríðið. Stríðsherrarnir skildu að venju eftir sig sviðna jörð. Raforkuver höfðu verið sprengd í tætlur og við það stöðvuðust allar dælur sem dældu vatni úr iðrum jarðar til íbúanna á svæðinu. Lýsingarnar á afleiðingum vatnsskortsins voru skelfilegar. Enginn veit  hvað það hefur í för með sér að vera án vatns nema hafa reynt það á eigin skrokki. Börnin stráféllu eins og flugur þar til trylltar mæðurnar grófu sig með berum höndunum niður á einhvern vatnsleka og stóðu þar sólarhringunum saman á kafi í drullu og óþverra við að mjatla upp lífsvökvanum. Sorp, úldinn úrgangur og saur þakti jörðina og drepsóttir á næsta leiti. Aðeins mæðurnar og fórnfúst starf fjölda fólks frá hjálparstofnunum björguðu því sem bjargað varð. Ég tek ofan fyrir þessum verkfræðingi og hinu hugrakka samstarfsfólki hans. Þetta fólk eru hinar einu sönnu hetjur nútímans.

        Hvað skyldi blessað fólkið í Írak og öðrum stríðshrjáðum löndum vilja til vinna að vera í okkar sporum? Eða fólkið á þurrkasvæðunum þar sem ekki kemur dropi úr lofti mánuðum saman og menn, konur og börn deyja þúsundum saman úr hungri og þorsta. Við Vesturlandabúar horfum á myndir af þessu í sjónvarpi, geispandi af hóglífi, með kókflöskuna í annarri hendinni og hamborgarann í hinni.

        Ef einhver töggur væri í Sameinuðu þjóðunum eða alþjóðasamfélaginu yfirleitt væri löngu búið að breyta eyðimörkum í aldingarða með því einu að veita á þær vatni og leysa þar með efnahagsvanda fjölmargra fátækustu þjóða heims. Í staðinn sleikja vopnaframleiðendur á Vesturlöndum út um þegar þeir dæla varningi sínum til stríðandi afla í þriðja heiminum og tóbaksauðhringarnir hugsa sér gott til glóðarinnar að koma líkkistunöglum sínum í fáfróðan almúgann á þessum svæðum þegar dregið hefur úr neyslu eiturlyfsins heima fyrir.

        Vísindamenn hafa enn ekki leyst nema lítinn hluta gátunnar um hina undursamlegu eiginleika vatnsins og eina eilífðarvélin sem við þekkjum er hringrás þess í lífhvolfi reikistjörnunnar okkar.

        En þótt lengi hafi verið ljóst að nokkrar myndarlegar atómbombur gætu breytt líknandi regni af himni í einhvers konar vítissóta þá eru enn meiri líkur á að eilífðarvélin blessaða stöðvist af öðrum orsökum. Að vötn jarðarinnar verði von bráðar að forarvilpu eiturefnaúrgangs sem eyðir öllu lífi. Svo verður nú græðgi, hroka og skeytingarleysi mannskepnunnar fyrir að þakka.

Þá – eftir söngvasumrin löng – þagnar loks svanurinn.

Ég hef aldrei látið skólavist mína

trufla námsferil minn.

(Mark Twain.)

Nú á dögum er farið að leggja menntun og skólagöngu að jöfnu. Í opinberri umræðu er menntun einstaklingsins skilgreind eftir því hvaða prófum hann hefur lokið frá viðurkenndum skólum, það er að segja þeim skólum sem ríkisvaldið tekur gilda. Vel menntaður einstaklingur er sem sagt sá sem hefur bréf upp á skólagöngu og prófgráður, hinir eru taldir ómenntaðir. Sagt hefur verið að það þurfi sterk bein til að þola góða daga, því án erfiðrar lífsbaráttu hætti maðurinn að framkalla það besta í sjálfum sér. Hann verði værukær og hrokafullur og telji velgengnina stafa af yfirburða hæfileikum sínum. Smám saman fer hann ef til vill að gæla við þá hugmynd að hann sé af guðakyni og framhald þeirrar sögu þekkja víst allir.

Eins hefur mér stundum fundist sem menn þyrftu að hafa heilmikið bein í nefinu til þess að komast óskaddaðir og sæmilega menntaðir út úr skólakerfinu. Öll kerfi eru nefnilega þeirrar náttúru að beygja einstaklinginn að sínum vilja og mýmörg eru dæmin úr mannkynssögunni um kerfi sem leiddu heilu þjóðirnar í glötun. Einkum átti það við um hin svokölluðu góðu kerfi, sem voru svo góð að þau áttu að leysa hvers manns vanda bara ef farið væri nákvæmlega eftir þeim. Holdgervingar eða þjónar kerfanna eru sýknt og heilagt að gera okkur hið aldagamla gylliboð: Ef þú fellur fram og tilbiður – . Á nútíma vísu myndi það orðað einhvern veginn svona: Ef þið hlýtið okkar forsjá í einu og öllu mun ykkur vel farnast og verða borgið það sem eftir er. Í skólakerfinu er gefið í skyn að ef nemendurnir tileinki sér ákveðinn hugsunarhátt og vinnubrögð, lesi vissar bækur og fái svo góðar einkunnir í þeim prófum sem lögð eru fyrir þá séu þeir hólpnir. Þeir séu þar með orðnir hámenntaðir einstaklingar sem kunni skil á flestum hlutum.

Auðvitað læra menn margt nytsamlegt og skemmtilegt í skólum en þar vofir sífellt yfir hættan á innrætingu og heilaþvotti á kostnað skapandi hugsunar og frumkvæðis. Ég er að tala um hina miklu og styrku stýringu sem viðhöfð er í náminu og sem verður oft til þess að nemandinn gleymir smátt og smátt þeirri lífsnauðsyn að geta hugsað sjálfstætt á úrslitastundu og glatar þá ef til vill því fjöreggi sem honum hefur verið falið til varðveislu af guðunum. Hver einstaklingur hefur til að bera einstaka hæfileika sem engum öðrum eru gefnir.

Lífshamingjan er að mínum dómi meðal annars fólgin í því að þessir hæfileikar fái að blómstra, þroskast og dafna en hitt er að sama skapi jafn mikið ólán ef þessi blóm skrælna úr þurrki eða verða fyrir eiturúðun eða annarri mengun og falla áður en þau bera ávöxt. Við þurfum ekki að fara langt til þess að sjá dæmi um slíkt. Við fyllumst hryllingi eða það setur að okkur óstöðvandi hlátur þegar við hugleiðum sumt af því sem kennt var í skólum hér áður fyrr um eðli heimsins og mannskepnunnar og ef einhver dirfðist að mótmæla eða véfengja viðteknar kenningar var hann oftar en ekki ofsóttur, pyntaður eða brenndur á báli. En þetta var jú á hinum dimmu tímum fáfræðinnar þegar kirkjan og konungsvaldið héldu frjálsri hugsun í heljargreipum, kynni nú einhver að segja með vorkunnlátu brosi hins skólagengna manns. Til allrar óhamingju er því nú víst ekki að heilsa. Á þessari öld hafa mestu myrkaverk mannkynssögunnar verið framin og enn virðist ekkert lát á í aldarlok. En eru það þá ekki bara fáfróðir og illa þefjandi villimenn sem óhæfuverkunum valda, gjörsamlega ómenntaðir ruddar vopnaðir vélbyssum sem þeir dúndra úr út í loftið? Nei, það voru kennarar, verkfræðingar,læknar, prestar og heimspekingar, menntaðir í bestu háskólum Evrópu, sem illvirkjunum stjórnuðu fyrir örfáum áratugum og eru reyndar enn að. En þetta eru bara einstök tilfelli á afmörkuðum svæðum sem eiga sér eðlilegar skýringar, segir nú sá sami í föðurlegum umvöndunartón.

Ætli langskólagengnir menn á Íslandi, í Bandaríkjunum, Belgíu og Noregi nú til dags séu þá ekki upp til hópa vammlaust fólk sem láti yfirleitt gott af sér leiða? Það er töluvert erfiðara og hvimleiðara að taka til skoðunar atferli fólks í nútímanum því að þá er maður kominn hættulega nærri sjálfum sér. Á þessari stundu vinnur háskólamenntað fólk í þessum löndum, og ekki á neinum sultarlaunum, við það að framleiða alls konar nýtísku vígvélar og sniðug vopn  sem seld eru til einhvers bananalýðveldis svo þarlendir villimenn geti murkað líftóruna hverjir úr öðrum. Sprenglærðir sálfræðingar streitast við það alla sína starfsævi að semja auglýsingar sem eiga að fá fólk eins og mig og þig til þess að kaupa alls konar eitur fyrir morð fjár og setja það ofan í okkur og má með sanni segja að viðskiptafræðingar þeirra stórfyrirtækja sem með þessar vörur höndla séu sölumenn dauðans. Þess eru dæmi að læknar ávísi lyfjum sem eru stórhættuleg og oft verri en sjúkdómurinn sjálfur sem þau eiga að vinna bug á, lögfræðingar sópi að sér auðæfum með lagaklækjum, verkfræðingar og arkitektar byggi og hanni heilsuspillandi húsnæði af því það er arðbærara, kennarar kenni nemendum sínum að óttast og fyrirlíta meðbræður sína.

Já, þetta er Ísland í dag, eins og maðurinn sagði, og allt er þetta talið hámenntað fólk og er með prófskírteini upp á það. Eitthvað vantar nú samt. Hvað skyldi það vera? Ætli áfanginn um góðvildina hafi gleymst eða beðið lægri hlut fyrir öðru og mikilvægara námsefni? Spyr sá sem ekki veit, en hitt veit ég að menntun okkar er alltof mikilvæg til þess að óhætt sé að trúa skólakerfinu fyrir henni. Það er umhugsunarefni hvers vegna svo margir hugsuðir og velgerðarmenn mannkynsins hafa annaðhvort hætt skólagöngu í miðjum klíðum eða rekist illa í skólakerfi síns tíma, fengið lélegar einkunnir og slaka umsögn hjá kennurum sínum. Nægir þar að nefna Charles Darwin, Albert Einstein, Thomas Alva Edison og Pablo Picasso. Á Íslandi eru Þórbergur Þórðarson og Halldór Kiljan Laxness ágæt dæmi. Sjálfsagt munu ýmsir yppta öxlum og brosa í kampinn yfir þessum vangaveltum en það breytir ekki þeirri staðreynd að margt langskólagengið fólk verður aldrei nema hálfmenntað á meðan ekki verður tekist á við heimspekilegar og siðferðilegar grundvallarspurningar af fullri hörku í skólunum og þeim skipaður verðugur sess meðal virtustu námsgreina. Þangað til mun alltof stóran hóp af háskólagengnu fólki skorta tilfinnanlega samkennd og samúð með meðbræðrum sínum og systrum og þá auðmýkt hjartans gagnvart ósegjanlegum leyndardómum lífsins sem hver sannmenntaður maður hefur til að bera.

Þessi setning móður minnar frá unglingsárunum hljómar enn í eyrum mér:  Farðu nú ekki mjög seint að sofa. Svo bætti hún reyndar oft við: Það verða svo falleg í þér augun ef þú ert vel sofinn.

         Þetta hafði nú ekki mikil áhrif á mig í þá daga. Ég varð þvert á móti hinn mesti nátthrafn, ætlaði aldrei að koma mér í rúmið á kvöldin, fannst notalegt að vera einn á ferli í íbúðinni þegar allir voru í fasta svefni, enginn að skipta sér af mér og ég gat haft mína hentisemi með ýmsa hluti. Ég sat oft yfir bókum langt fram á nótt á milli þess sem ég fór í ísskápinn eða kökuboxin hjá móður minni.

         Auðvitað þurfti ég að vakna í skóla á veturna og til vinnu á sumrum og það fer hrollur um mig þegar ég minnist sumra þessara morgna sem líktust mest hræðilegri martröð. Ég bætti mér upp svefnleysið um helgar og í fríum og það var þá leikur einn fyrir mig að sofa í 12 -14 tíma í striklotu ef svo bar undir. Bróðir minn, sem er tíu árum yngri en ég, sagði mér einu sinni að hann hefði ekki séð mig nema í eitt eða tvö skipti í einu jólafríinu og verið að velta því fyrir sér hver þessi maður væri.

         Já, það var mikið búið að reyna að hafa áhrif á mig til hins betra. Móðir mín, systir, vinir, og eiginkona kappkostuðu öll að koma mér á réttan kjöl, en með litlum árangri. Ég snerist alltaf til varnar. Hinni hvimleiðu tuggu: Morgunstund gefur gull í mund – svaraði ég með:  Ef maður fer snemma í háttinn og snemma á fætur hittir maður aldrei skemmtilegt fólk. Og ef ég var í góðu skapi fór ég með vísukornið eftir Stephan G. sem byrjar svona: Það er hollt að hafa átt/ heiðra drauma vökunætur.

         En ég var alltaf á síðustu stundu, í skólanum, vinnunni, á stefnumótum og samkomum og menn höfðu orð á því að sennilega hefði ég fæðst hálftíma of seint. Vinir mínir voru óþreytandi að finna á mig alls konar háðuleg uppnefni og ég mátti sífellt sitja undir óviðurkvæmilegum glósum af þessu tilefni. En ekkert virtist duga. Þetta var orðinn minn lífsstíll og ég tók vandræðunum sem sköpuðust af þessu hátterni sem hverju öðru hundsbiti.

         Það var ekki fyrr en ég gerðist kennari að málin tóku aðra stefnu. Ég þurfti sjálfur að fara að gefa of seint í kladdann, brýna stundvísi og reglusemi fyrir nemendum mínum seint og snemma og hlusta á ræðu skólastjórans í byrjun hverrar annar að kennarar ættu að vera fyrirmyndir nemendanna í þessu sem öðru. Það var kominn tími til að gera eitthvað í málinu.

         Ég stillti margar vekjaraklukkur, samdi við vini mína, kærustur og síðar eiginkonu að sjá til þess að ég kæmi mér á fætur í tæka tíð. Þetta gekk sæmilega í nokkurn tíma en svo fóru vekjaraklukkurnar að bila, vinirnir að týna tölunni, kærusturnar að yfirgefa mig og loks þegar í hjónabandið var komið hló konan mín alltaf upp í opið geðið á mér þegar ég ámálgaði þetta við hana.

         Og ég hélt áfram að sofa yfir mig. Ekki einu sinni hið mikilúðlega andlit skólastjórans, sem birtist mér stundum milli svefns og vöku, gat komið í veg fyrir það. Þeim skiptum fækkaði að vísu sem ég kom of seint eða svaf yfir mig en þegar það kom fyrir fann ég yfirleitt upp á einhverjum afsökunum. Að börnin mín hefðu verið með ælupest um nóttina, að bíllinn hefði bilað eða bíllyklarnir hefðu ekki fundist, að það hefði verið hringt í mig frá útlöndum, að vinur minn hefði komið til mín í stökustu vandræðum þegar ég var að leggja af stað o. s. frv.

         Stundum varð þetta dálítið pínlegt og ég neita því ekki að stundum óskaði ég þess í hljóði að ég yrði nú einn góðan veðurdag laus við allt þetta umstang, án þess mér dytti þó í hug að fara fyrr að sofa á kvöldin. Það hefði nefnilega verið átakanleg niðurlæging að viðurkenna réttmæti hinnar smáborgaralegu klausu um morgunstundina.

         En svo er það einn vetrarmorgun að ég rumska í brúna myrkri, píri augun og tekst með erfiðismunum að teygja mig í vekjaraklukkuna. Og það sem ég tel víst að sé mið nótt er nú allt í einu orðið að ísköldum staðreyndamorgni. Hvernig sem ég sný helvítis klukkunni er hún alltaf hálfníu. Og þar sem ég á að byrja að kenna tíu mínútur yfir átta og er auk þess búinn með of seint kvótann þennan mánuðinn, rýk ég upp í dauðans ofboði, hringi á skrifstofu skólans og bið um að þeim skilaboðum verði komið til nemenda minna að ég hafi tafist af óviðráðanlegum ástæðum og muni koma eftir nokkrar mínútur. Síðan tíni ég á mig spjarirnar með titrandi höndum, þýt út í bíl og ek af stað.

         Þær eru ekki prenthæfar kveðjurnar sem ég sendi ökumönnunum sem tefja fyrir mér á leiðinni í skólann en þangað kemst ég loks, þó miklu seinna en ég ætlaði, og hleyp út úr bílnum með skjalatöskuna í hendinni. Þetta var í þá daga þegar ég tók alltaf með mér alls konar gagnmerk skjöl og pappíra í kennslustundirnar.

        Ég tek steintröppurnar upp á aðra hæð í nokkrum skrefum og mér til mikils léttis sé ég að nokkrir nemendur tvístíga enn vandræðalega fyrir framan kennslustofuna. Ég er að byrja að semja útskýringarnar á þessari óviðráðanlegu töf minni þegar ég rek tána harkalega í efstu tröppuna og stingst beint á höfuðið ofan í steingólfið.

         Skjalataskan skellur af svo miklu afli í gólfið að hún splundrast og innihaldinu rignir yfir nemendurna. Blýöntum, bréfklemmum, bírópennum, yddurum, reglustikum, námsáætlunum, fjarvistarreglum, prófúrlausnum og síðast en ekki síst tveimur brauðsneiðum með eggjum og tómötum sem ég hafði dundað mér við að útbúa áður en ég fór að sofa og ætlaði að gæða mér á í hádeginu.

         Þegar ég staulast á fætur, opna dyrnar og hleypi nemendunum inn í stofuna örlar ekki á brosi á andliti nokkurs manns. Þvert á móti eru tveir eða þrír náfölir og gott ef ekki vottar fyrir tárum á kinn einnar stúlkunnar.

         Ég var að velta því fyrir mér um kvöldið þegar ég kom heim hvort stúlkan hefði fellt tár af vorkunnsemi eða af örvæntingu og vonbrigðum yfir því að ég skyldi vera kennsluhæfur eftir allt saman.

         Ekki veit ég enn svarið við því en hitt veit ég að þetta ævintýri megnaði að venja  mig af þeim ósið sem gjörvöllum ættbálki mínum og ástvinum hafði ekki tekist til þessa.

Mikið  hefur að undanförnu verið rætt og ritað um lýðræðið og þingræðið á landinu bláa og ég held það sé óhætt að segja að óvenju heitt hafi verið í kolunum. Það er kannski eitt af einkennum lýðræðisins að hver og einn skuli fá að láta skoðun sína í ljós, jafnvel með gífuryrðum. Í einræðisríkjum dettur engum nema ofurhugum og geðsjúklingum slíkt í hug, enda ættu þeir í erfiðleikum með að koma ádrepum sínum á framfæri þar sem öllum fjölmiðlum er stjórnað af sterkum, einráðum flokki. Og af því að mikið hefur verið rætt um eignarhald á fjölmiðlum og hættur því samfara þá megum við ekki í öllu því fári gleyma mestu hættunni, sem er sú að Ríkisvaldið nái undir sig mestöllum fjölmiðlunum.

              En aftur að einræðisríkjunum. Handtökur, hreinsanir, pyntingar og morð á blásaklausu fólki eru daglegt brauð í löndum með slíkt stjórnarfar. Það segir dálítið um eðli mannskepnunnar að enginn hörgull virðist vera á böðlum og pyntingarmeisturum á þeim bæjum. Um leið og sameinaður flokkur allra landsmanna er kominn til valda spretta þeir upp eins og gorkúlur og sinna starfi sínu af slíkum flinkheitum og vandvirkni að ekki er annað sýnna en þeir hafi fundið draumastarfið. Ekki veit ég hvers vegna sérstakan hroll setur að mér þegar ég heyri minnst á herforingjastjórnir í Suður Ameríku. Af nógu slíku er þó að taka víðs vegar í heiminum. Kannski tengist það frásögnum af öllum mannshvörfunum og dauðasveitum sem skjóta börn á færi í fátækrahverfum enda talið mikið þjóðþrifaverk hjá sumum áhrifamönnum í flokknum. Maður prísar sig bara sælan og þakkar almættinu seint og snemma fyrir mannréttindin.

              Hreint það voðalegasta sem hent getur  í nokkru ríki er að til valda komist stór og sterkur flokkur með mikilhæfan leiðtoga. Það ætti nú að vera orðið nokkuð ljóst af því sem á undan er gengið í mannkynssögunni. Og þótt karpið sé oft og einatt hrútleiðinlegt og forheimskandi ættum við að blessa það í bak og fyrir. Blessað lýðræðið, segi ég nú bara.

              En það er náttúrlega ekki sama hvernig að því er staðið. Sumir halda því fram að lýðræði og þingræði á Íslandi séu lítið annað en orðin tóm. Fólkið í landinu geti aldrei valið sér menn og konur sem það treysti til að skapa heilbrigt samfélag, heldur sé okkur gert að velja á milli flokka. Og ekki tekur betra við þegar að þingræðinu kemur.

              Þeir munu fleiri sem færa ansi sterk rök fyrir því að þingræðið sé ekki annað en innantómt orðskrípi. Það stafi af þeirri einföldu ástæðu að um leið og ákveðnir flokkar hafi myndað ríkisstjórn, sé hollustan við flokksstjórnina svo mikil að það séu nánast talin drottinssvik að styðja ekki stjórnarfrumvörp. Viðkomandi þingmanni sé hótað öllu illu   hafi hann aðra skoðun á tilteknu máli, hann úthrópaður og beittur alls konar þvingunum. Enda mun það afar fátítt að stjórnarliðar felli frumvörp úr eigin ranni. Þeir viti full vel að þeim eru afarkostir settir. Brottrekstur, útskúfun, öllum dyrum skellt. Því geti sterkir stjórnarherrar komið fram hvaða geðþóttaákvörðunum sem er án þess að spyrja kóng eða prest, að maður tali nú ekki um þjóðina. Allra verst er þó að almenningur virðist hálft í hvoru telja þetta fyrirkomulag gott og gilt. Sífellt glymur í eyrum úr öllum áttum að Stjórnin þurfi að geta treyst sínu fólki til að greiða frumvörpum hennar atkvæði sitt annars sé óhugsandi að koma nokkru þjóðþrifamáli í gegn.

              Mér er ekki grunlaust um að þeir þingmenn sem dirfast að viðra efasemdir sínar opinberlega séu beittir lymskufullum brögðum til auðsveipni. Þeir stimplaðir sem ólíkindatól sem alltaf séu á móti öllu, og þá einkum og sér í lagi miklum nauðsynjamálum. Þeir séu athyglissjúkir og noti hvert tækifæri til að auglýsa sig. Þeir séu lýðskrumarar af ómerkilegustu sort, elti hvaðeina sem þeir telji að muni afla sér vinsælda og atkvæða hjá almenningi. Eða þá að viðkomandi sé á leið í formannsslag á næsta flokksþingi. Og ef allt um þrýtur er hægt að koma því lipurlega í umferð að hann sé nú ekki alveg heill til höfuðsins, blessaður, eða í öllu falli svo óforbetranlegur sérvitringur að ekki sé hægt að notast við hann í sæmilega siðuðu kompaníi. Lesist: Ekki marktækur.

              Ég hef hins vegar alltaf borið djúpa virðingu fyrir fólki sem stenst slíkan ofurþrýsting. Mikið held ég að það yrði lýðræðinu til framdráttar ef menn áttuðu sig á því að það er lítill munur á flokkum en mikill munur á fólki. Og við þurfum sárlega á hugrökkum fulltrúum að halda. Mönnum og konum sem hafa kjark og heilindi til að standa fast við hugsjónir sínar og sannfæringu, einkum þegar þær hugsjónir eiga undir högg að sækja og sannfæringin gengur gegn meginstraumnum.

              Undanfarin ár hafa verið gerðar margar ágætar stríðsmyndir sem útmála þann yfirgengilega hrylling og mannvonsku sem á sér stað þegar vítisvélarnar eru komnar í gang. Það er mikil framför frá því sem áður var þegar Frank Sinatra og Dean Martin drukku sig og sungu í gegnum orrusturnar og stútuðu öllum vondu Þjóðverjunum í leiðinni.

              Í seinni kvikmyndunum, gerðum af viti bornum mönnum, sjáum við þess hvað eftir annað dæmi að óbreyttur hermaður eða undirforingi neitar á úrslitastundu að hlýða vitfirrtum skipunum yfirmanns síns, jafnvel þótt honum sé hótað ærumissi eða lífláti. Ég kemst alltaf við þegar ég verð vitni að þessum hetjuskap á hvíta tjaldinu. Með neitun sinni eru þessir hugdjörfu menn að staðfesta mennsku sína. Þeir eru þess albúnir að láta líf sitt fremur en það sem þeim er heilagast, sjálfsvirðingu sína og samvisku.

              Þetta finnst mér alltaf vera hinar einu sönnu hetjur. Þeir sem neita að ýta á takkann. Einu gildir hvort sú gjörð sendir af stað kjarnorkusprengju eða varpar jái upp á skjá í þingsal. Hvort tveggja getur verið jafn banvænt. Og ef það er eitthvað sem getur komið lýðræðinu til bjargar í moldviðri áróðurs og undirhyggju þá eru það slíkir fulltrúar fólksins. Menn og konur sem halda ró sinni í stóryrðaflaumnum, láta hvorki undan hótunum né gylliboðum en halda fast við sannfæringu sína á hverju sem dynur. Menn og konur með góðan vilja að vopni. Frjálsir menn og frjálsar konur sem láta ekki af hendi frumburðarrétt sinn hvað sem í boði er. Þann rétt að berjast með ráðum og dáð fyrir því háleita markmiði að búa börnum sínum bjarta framtíð í frjálsu landi.

Eina spekin, sem við getum vænst að ná,

er speki auðmýktarinnar.

(T. S. Eliot.)

Oft kími ég með sjálfum mér þegar ég rekst á greinar í blöðum og tímaritum um nýjustu kenningar vísindamanna um uppruna alheimsins. Fjarri sé það mér að gera lítið úr þrotlausri viðleitni andans manna og kvenna fyrr og síðar að afla nýrrar þekkingar,þrautseigju þeirra og atorku við að auka skilning okkar á eðli hlutanna ytra sem innra. Margar uppgötvanir þessa ágæta fólks hafa orðið mannkyninu til mikillar blessunar þótt aðrar séu vandmeðfarnari og kalli á meiri þroska en mannskepnan hefur enn til að bera. Mér finnst fara vel á því að kalla tegundina homo sapiens, mannskepnu, þar sem við erum, að því er virðist, að hluta til dýr en að hinu leytinu viti borin umfram hin dýrin, þó að vissulega megi færa að því máttug rök að eðlishvatir þeirra og náttúrufylgni séu í engu síðra vit þegar til lengdar lætur, en okkar glóra. En það er önnur saga og of langt mál upp að taka hér. Nei, það sem veldur brosi mínu við lestur þessara greina er sá eiginleiki okkar tegundar að upphefja sig og ofmetnast af unnum afrekum. Oftar en ekki má af þessum greinum skilja að aðeins eigi eftir að fínpússa ofurlítið kenninguna um uppruna alheimsins. Orðin svarthol og stóri hvellur notuð á víxl sem alkunn sannindi þótt gefið sé í skyn að smá viðbót og frekari útfærsla sé ef til vill í sjónmáli. Það er þessi himinhrópandi skortur á auðmýkt sem vekur mér alltaf jafnmikla furðu. Að þetta fólk skuli eitt andartak láta sér detta í hug að það muni einhvern tíma verða nokkru vísara um uppruna alheimsins getur varla flokkast undir annað en heimsku í orðsins fyllstu merkingu. Því auðvitað veit hvert mannsbarn í hjarta sínu að guð skapaði heiminn á undursamlegan hátt og gaf því vitund til að skynja tilvist hans. Enda fellur það í stafi yfir þeim undrum sem bíða við hvert fótmál. Það lítur stjörnur himinsins og drúpir höfði í lotningu. Það baðar sig í sólargeislunum og gleðst. Það svalar þorstanum í lindinni og þakkar. Það hlustar á söng fuglanna og fagnar með þeim. Það veltir sér í grasinu, teygar ilm blómanna og blessar jörðina. Auðvitað grætur þetta mannsbarn líka ef það rekur sig á eitthvað hart, brennir sig í eldi eða verður fyrir barðinu á illskunni, en það leitast við að læra af reynslunni, sætta sig við takmörk sín í efnisheiminum og lifa í sátt við guð og menn. Engum sem hefur til að bera snefil af heilbrigðri skynsemi hefur heldur dottið í hug að það sé auðvelt að vera mannskepna. Þessi vera sem í senn er búin dýrslegum hvötum og dæmd til að skynja guðdóminn. Veikburða og sársaukafull viðleitni hennar til að sætta þetta tvennt hefur beint henni um marga refilstigu og oft hefur sýnst torvelt að ná nokkrum áttum á þeirri leið. Og nóg er svo sem á hana lagt þótt hún glati ekki fjöreggi sínu, hinum undursamlega hæfileika barnsins til að skynja kraftaverkið í lífinu. Það er sannarlega engin tilviljun að mestu hugsuðir mannkynsins hafa talið dyggðir á borð við einfaldleika og sakleysi helstar til þess fallnar að opna okkur hlið himnaríkis, bæði þessa heims og annars. En aftur að vísindamönnum og afrekum þeirra. Nýlega horfði ég á sjónvarpsþátt sem kallaðist Spekingarnir spjalla og voru hringborðsumræður nýbakaðra Nóbelsverðlaunahafa. Ekki veit ég á hverju ég átti von en fjandakornið ekki því sem út gekk af munni nokkurra þessara spekinga. Firrtu þeir sig allri ábyrgð á sínum minnstu bræðrum og kváðust síst hafa skyldum að gegna gagnvart mannkyninu. Hrokinn og rembingurinn var slíkur að mig setti hljóðan að þætti loknum. Og ég spyr sjálfan mig enn og aftur. Hvernig getur á því staðið að þessir menn eru á þann veg orðnir að varla getur flokkast undir annað en siðblindu. Kannski hafa þeir blindast af glýju titla, metorða og verðlauna og tekið sjálfa sig í guðatölu. Hver veit? Ef til vill vantaði bara konur og börn í þáttinn. Reyndar læðist að mér sá grunur sem ég skrifa þessi orð að ýmsir í þeim hópi væru betur komnir að þessum æðstu vegtyllum mannkynsins en sumir þeir sem sátu umræddan hringborðsfund.

Á síðastliðnu ári var föstudagurinn 22. september útnefndur bíllausi dagurinn í Evrópu. Eftir því sem fréttir herma lukkaðist þetta tiltæki víða nokkuð vel. Í mörgum borgum var götum lokað fyrir bílaumferð. Þingmenn gengu og hjóluðu á undan með góðu fordæmi og almenningur tók hressilega við sér.

        En á norðurhjaranum í landi hins tárhreina bláma var annað uppi á teningnum. Þær fréttir bárust þegar líða tók á daginn að varla nokkur maður hefði skilist við bíl sinn um morguninn, ekkert fjölgað í strætó og fáir sést á gangi eða á hjóli. Þó var veður hið fegursta og ákjósanlegt til útivista.

        Íslendingar létu sem sagt þessi tilmæli alþjóðasamfélagsins um að sýna samstöðu og draga úr mengun á þessum drottinsdegi sem vind um eyru þjóta. Oft hef ég verið stoltur af þjóð minni og því að vera Íslendingur en þennan dag skammaðist ég mín fyrir landann.

        Ég fór að velta því fyrir mér hvort við Íslendingar séum að verða eins konar dekurþjóð. Við gerum kröfur um að aðrar þjóðir dragi sem mest úr mengun, hneykslumst upp fyrir haus á Bretum að dirfast að starfrækja endurvinnslustöð kjarnaúrgangs í Sellafield og heimtum að henni verði tafarlaust lokað. Á sama tíma sækja Íslendingar það fast að fá sérstaka undanþágu til meiri mengunarkvóta en kveðið er á um í alþjóðasamþykktum. Við tölum fjálglega um nauðsyn þess að halda heimshöfunum hreinum og tærum, þó að það læðist reyndar að manni sá grunur að þar sé aðallega átt við fiskimiðin umhverfis Ísland. Við krefjumst þess að þjóðir heimsins setji blátt bann við eyðingu skóga í auðgunarskyni en lítum jafnframt á meðlimi Greenpeace-samtakanna  sem okkar verstu óvini, vegna þess að þeir mótmæla hvalveiðum. Þetta er þeim mun grátbroslegra fyrir þá sök að þau samtök hafa alla tíð staðið dyggan vörð um hagsmuni okkar. Meðlimir þeirra hafa hvað eftir annað hætt lífi sínu með því að sigla á smábátum í veg fyrir skip sem ætluðu að varpa stórhættulegum geislavirkum efnum og öðrum baneitruðum úrgangi í hafið.  

        Höfum við Íslendingar ef til vill gleymt því sem alþjóðasamfélagið hefur fyrir okkur gert? Var það eitthvað? kynnu sumir að spyrja, en vonandi ekki alltof margir. Ég á auðvitað við viðurkenningu alþjóðasamfélagsins á 200 mílna landhelgi okkar. Auðvitað þurftum við að berjast fyrir þeim réttindum og stóðum okkur vel í þeirri baráttu. Við hefðum þó náð harla litlum árangri ef ekki hefði verið við sanngjarna og réttsýna andstæðinga að etja, sem tóku rökum og ákváðu, að vel athuguðu máli, að fallast á sjónarmið okkar á þeim forsendum að um fjöregg þjóðarinnar væri að ræða.

        Því hefur ekki ætíð verið að heilsa að stórþjóðir sýndu hinum minni bræðrum sanngirni eða tækju tillit til óska þeirra. Ef við viljum að aðrar þjóðir sýni sjónarmiðum okkar skilning og virði hagsmuni okkar verðum við að gera slíkt hið sama. Okkur ber skylda til að leggja eitthvað af mörkum í samfélagi þjóðanna, sýna að við séum reiðubúnir að taka til hendinni við að skapa betri heim. Við þurfum að sanna svo ekki verði um villst að við viljum fórna einhverju til að stuðla að verndun lífríkisins til hagsbóta fyrir allt mannkyn.Það verður ekki gert með orðskrúði og yfirlýsingum, að hverju skuli stefnt eða hvað þurfi að gera, heldur með því að láta verkin tala.

        Ekki trúi ég því að Íslendingar séu svo herfilega illa menntaðir og fáfróðir um lífríki jarðarinnar að vita ekki, að ef allar þjóðir jarðkringlunnar taka ekki höndum saman um það tafarlaust að draga úr mengun og fara sparlega með auðlindir hennar geti fyrr en varir hlotist af því óbætanlegt tjón. Og afleiðingar græðginnar og skeytingarleysisins munu ekki bara bitna á einhverjum vesalingum í útlöndum eins og venjulega, skinhoruðum börnum með þjáningu heimsins í stórum augunum, þær munu, merkilegt nokk, einnig koma niður á vel stæðum og vel menntuðum Íslendingum, með dollaramerkið í fallegum augum sínum.

        Því miður er hitt líklegra að okkur sé fjandans sama um lífríki jarðarinnar, að við viljum fá peninga í vasann á stundinni, hvað sem það kostar. Með því að reisa eins mörg álver og mögulegt er, drepa og sjóða niður alla þá hvali sem við náum í, henda síðustu grásleppunni út í hafsauga bara ef við getum fengið peninga fyrir hrognin hennar, halda áfram að ausa upp loðnunni, flytja inn skaðræðisskepnur á borð við minkinn, karakúlhrúta og norskar ofurkýr, skjóta hrossagaukinn. Allt í nafni auðlegðar og aukins hagvaxtar.

        Er Íslendingum þá sama um börn sín og barnabörn sem erfa eiga landið og jörðina? Ef til vill ekki, en getur verið að okkur skorti íhygli og ábyrgðartilfinningu? Getur verið að íslenska skólakerfið hafi hingað til vanrækt að efla siðvit nemenda og vekja þá til umhugsunar um samábyrgð okkar meðal þjóðanna og að þeir hafi skyldum að gegna við bræður sína og systur í öðrum löndum. Ekki einungis til að sanna fyrir umheiminum að við Íslendingar séum gæddir mannúðlegri siðgæðisvitund heldur einnig vegna þess að það kemur sér betur fyrir okkur sem þjóð þegar til lengdar lætur, hvort heldur sem er í efnahagslegu eða menningarlegu tilliti.

        Mér býður í grun að þó að Íslendingar viti ekki alls kostar hvert skuli stefna við aldahvörf, vilji þeir samt komast þangað sem fyrst – á bíl.

Á öldinni sem leið bjó kall nokkur, að nafni Guðmundur, í ónefndum bæ á Austurlandi. Var hann talinn smáskrítinn í háttum og sérlundaður nokkuð. Einu sinni sem oftar blöskraði einhverjum sérviskan í kallinum og varð að orði: Þarftu alltaf að vera með þessa óskapa sérvisku, Guðmundur? Réttir þá kall úr sér og svarar með nokkrum þjósti: Mér hefur nú alltaf fundist sérviskan ögn skárri en ekkisens bölvuð samheimskan.

         Nú mun farið að kalla þetta flathyggju á fagmáli,  en hræddur er ég um að Guðmundi þessum hefði fundist það orð heldur bragðdauft og lítt til þess fallið að lýsa fyrirbærinu.

         Nei, Guðmundur vissi sem var að samheimskan er ekkert grín og hefur eflaust fundist hörmulegt til þess að vita hve margir öpuðu umhugsunarlaust einhverja vitleysuna hver eftir öðrum.

         Það væri til að æra óstöðugan að tíunda alla þá yfirgengilegu afskræmingu á manneðlinu sem viðgengist hefur frá því sögur hófust og rekja má til samheimskunnar. Gömul  siðvenja þróast í ósið og að lokum í viðurstyggilegan hrylling. Nægir þar að nefna hefðbundnar refsingar ýmiss konar, sem ekki hvað síst var beitt við varnarlaus börn og blásaklausar konur. Og nú er ég ekki að tala um einhvern ósóma í fjarlægum löndum, heldur um niðursetningana okkar, blessaða, sem höfðu ekki annað til saka unnið en missa föður sinn og móður, og svonefndar hórkonur. Þær höfðu þó framið það eitt sem kvölurum þeirra var kærast, en var drekkt fyrir vikið á hátíðasamkomum. Og enginn sagði neitt, nema þá einn og einn sérvitringur, sem ekki var tekið mark á hvort eð var, af því hann batt ekki bagga sína sömu hnútum og samferðamennirnir.

         En það var nú á öld fáfræði og villimennsku, kynni einhver að segja. Og sei, sei. Ekki veit ég betur en ýmislegt þess háttar hafi verið í fersku minni afa og ömmu, en vera má að sumum finnist langt síðan þau voru á dögum enda óþarft að seilast um hæl. Nóg eru dæmin úr nútímanum.

         Nú á tímum er alþýðufólki refsað á annan hátt. Það er féflett af ósvífnum bröskurum sem koma fyrirætlunum sínum til leiðar með öflugri markaðssetningu, úthugsuðum auglýsingum og áróðri. Hvaðan þeir fá til þess fjármagn er verðugt rannsóknarefni, en líklega ekki fyrir neinar veimiltítur í hópi rannsóknarblaðamanna, ef einhverjir eru. Af skrumi þessu láta allt of margir blekkjast og ánetjast hugmyndum og hlutum sem eru í algjörri andstöðu við væntingar þeirra og óskir um hamingjuríkt líf.

         Það er kaldhæðni örlaganna að voldugum tískuhönnuðum skuli hafa tekist að koma þeirri flugu í höfuð þorra fólks, með hörmulegum afleiðingum, að holdlausar konur séu eftirsókarverðastar í heimi hér.

         Síst minni furðu vekur allt það endemis drasl sem fólk fæst til að kaupa dýrum dómum að áeggjan þeirra óprúttnu, sem haldnir eru ólæknandi gróðafíkn. Æfingatækin og áhöldin sem gera eiga menn heilbrigða og skinhoraða á svipstundu, ásamt með vænum skammti af töfralyfjum, fæðubótarefnum og frískandi töflum. Hver gerðin af annarri af flottari og fulkomnari tölvum sem verða úreltar hraðar en hönd á festir, allar reiknivélarnar, græjurnar og hljómtækin sem verða eftir inni í skáp eða er hent á haugana þegar rýma þarf fyrir nýrri típu. Risavaxin einbýlishús þar sem ranglað er gafla á milli án þess að hitta nokkurn mann. Rándýr húsbúnaður sem eingöngu er hafður til sýnis. Æ tröllauknari jeppar sem bera að lokum eigendur sína ofurliði. Flugeldar fyrir miljónir hverfa upp í dumbunginn og þokuna. Heilu skipsfarmarnir af alfræðiorðabókum sem enginn lítur nokkru sinni í. Konur troða sér í háhælaða skó og geta eftir það ekki gengið óstuddar. Karlar klæðast níðþröngum buxum og bíða stundum við það varanlegt tjón þar sem þeim kemur verst.

         Allt vegna þess að gróðapungunum hefur tekist ráðabrugg sitt, að rugla fólk svo í ríminu að það veit ekki sitt rjúkandi ráð og lætur á endanum berast að feigðarósi auðhringanna. Á einföldu máli heitir þetta að láta hafa sig að fífli og hefur það, ég best veit, hingað til ekki þótt par fínt á Íslandi.          

         Hámark samheimskunnar í nútímanum verða þó að teljast reykingarnar. Ég held það hafi verið Mark Twain sem sagði: Það getur ekki verið að guð hafi ætlast til að maðurinn reykti, því annars hefði hann útbúið reykháf upp úr hausnum á honum.

         Reykingar eru í svo hróplegri andstöðu við manneðlið að engu tali tekur. Við þurfum ekki annað en stinga nefinu fyrir slysni í dyragættina á reykingakofa eða í námunda við eitthvað sem er að brenna og gefur frá sér reyk, þá náum við ekki andanum lengi á eftir, engjumst sundur og saman í krampakenndum hóstaköstum svo augun ætla út úr höfðinu á okkur og tvísýnt er lengi um lifur og lungu. Þegar okkur tekst loks að ná lífsandanum í okkur aftur erum við alls hugar fegin og heitum því að koma aldrei nálægt þvílíkum eiturgufum framar.

         Ekki veit ég hvernig tekist hefur að ljúga því upp að af reykingum gætu menn haft einhverja nautn. Því hún er engin, eða svo nauða ómerkileg að það tekur varla að hafa orð á því. Ég tala af reynslunni, enda fátt sem ég skammast mín jafn mikið fyrir og að hafa verið að fikta við þennan fjanda hér í eina tíð. Orðin “tóm tjara” lýstu þessu ansi vel, áður en menn komust að því, að í bland við tjöruna er talsvert magn af hættulegum geislavirkum efnum og skordýraeitri, fyrir utan ýmislegt annað ókræsilegt gums sem ekki hefur enn tekist að efnagreina.         

Jóhannes í Bónus er sérvitringur. Hann selur ekki sígarettur og tapar á því tugum miljóna á ári hverju. Þessu hefur hingað til ekki verið haldið á lofti og sannast þar hið fornkveðna, að fár bregður hinu betra ef veit hið verra. Ekki veit ég hvað sú ekkisens bölvuð sérviska á að fyrirstilla hjá manninum en ekki er að sjá að honum farnist illa í viðskiptalífinu fyrir því. Hann er reyndar ágætt dæmi um kjarkmikinn athafnamann sem þorir að gefa samheimskunni langt nef og fara sínar eigin leiðir, jafnvel þótt það kosti hann stórfé. Það gæti meira að segja læðst að manni sá grunur að hann hafi ýmislegt fleira að leiðarljósi en bara það eitt að græða peninga. Það er trúa mín að hann muni í fyllingu tímans gerður að heiðursfélaga í félagi íslenskra sérvitringa og að þetta með sígaretturnar muni nægja til að halda nafni hans á lofti um ókomna tíð, hvað sem líður öðrum afrekum hans, sem eru þó all nokkur.

Sérfræðingur er maður sem

veit meira og meira um minna og minna.

                                         N.M. Butler.

Það fer um mig hálfgerður hrollur þegar ég heyri orðið sérfræðingur.

         Ekki svo að skilja að þeir sem titlaðir eru sérfræðingar eða hafa orðið fræðingur í starfsheiti sínu séu ekki alls góðs maklegir. Margir þeirra gera ýmislegt þarflegt og láta gott af sér leiða. Nei, það er fremur hugmyndafræðin í kringum fræðingana og sá sess sem þeir eru farnir að skipa í samfélaginu sem skýtur mér skelk í bringu.

         Æ oftar heyri ég fólk enda mál sitt á þessari setningu: – Annars er ég nú ekki sérfræðingur í þessu. Það er eins og fólk sé orðið hrætt við að láta í ljósi skoðun sína án þess að slá þennan varnagla sem gefur ákveðna vísbendingu um undirgefni almennings við sérfræðingaveldið.

         Ástæðurnar eru eflaust margar. Fjölmiðlar hafa verið iðnir við að leita álits alls konar fræðinga í hverju máli. Þeir spurðir spjörunum úr, hvernig þetta hafi nú verið, hvernig það sé og hvernig það muni þróast. Oft er leitað til sömu aðila áratugum saman í hvert skipti sem upp koma álitamál í fræðigreininni og fólk fer smám saman að trúa því að í þessum einstaklingum sé samankomin öll vitneskja mannkynsins á þessu tiltekna sviði.

         Sérhæfing hefur sífellt verið að aukast eftir þvi sem tækninni fleygir fram og samfélagið verður margbrotnara enda vonlítið að kunna skil á öllu því dóti. Það leiðir til þess að einstaklingurinn reiðir sig í  ríkari mæli á hollráð og úrlausnir svokallaðra sérfræðinga. Allt er þetta hluti af þróuninni og gott og gilt svo framarlega sem maður afsalar sér ekki þeim frumburðarrétti að hugsa sjálfstætt og taka ákvarðanir um eigið líf hvað sem öllu sérfræðiáliti líður.

         Hættan mikla liggur í því að sérfræðingurinn fái oftrú á þekkingu sinni og hæfni. Að hann haldi sig vita meira en hann veit og hugsi um það eitt að leysa ákveðið vandamál án tilits til þess hvaða afleiðingar sú lausn kann að hafa í heild sinni. Við þekkjum öll hið óbætanlega tjón sem hlotist hefur af ýmsum skyndilausnum á borð við minkarækt, karakúlfé og eitruð hræ sem borin voru út á gaddinn til að útrýma vargi. Að fenginni reynslu ætti það því ekki að koma neinum á óvart þótt íhugulir og ábyrgir menn í landbúnaði vilji gefa sér góðan tíma til að skoða hugmyndina sem nýlega er fram komin um innflutning á fósturvísum einhverra ofurkúa.      

         Algengir nú á dögum eru fjármálasérfræðingar hvers konar sem eiga að sjá til þess að fyrirtækin sem þeir vinna hjá skili hagnaði. Þeir gegna oftar en ekki hlutverki málaliða sem þjónað hafa harðsvíruðum valdaklíkum af ýmsu tagi frá því sagnir hófust. Og gildir þá einu hvort um er að ræða ríkisstjórnir eða auðhringa. Það eina sem hefur breyst eru einkennisbúningar og vopn. Í staðinn fyrir hringabrynjur og brugðna branda eru komnir hvítir flibbar, skjalatöskur og dularfullar færslur á tölvuskjá. Kraftaverkamenn þessir hugsa því miður oftast um það eitt að ná árangri enda ætlast til þess af þeim. Valdhafar og hluthafar láta sér yfirleitt í léttu rúmi liggja hvaða leiðir eru farnar til að ná settu marki. Þar sem aðrir hafa þurft frá að hverfa taka þessir snillingar til hendinni, vopnaðir rörsýn og siðblindu.

         Gott dæmi um slíkt samviskuleysi meðal ýmissa hagfræðinga og fjármálaspekinga nútímans er lausn þeirra á efnahagsvanda ónefndra þjóða í kringum okkur. Þeir komust sum sé að þeirri niðurstöðu að besta og öruggasta leiðin til þess að auka hagvöxtinn væri að leggja ofurkapp á vopnaframleiðslu og vopnasölu.

         Sérfræðingar tóbaksfyrirtækjanna, hvort sem þeir eru menntaðir í lögfræði, viðskiptafræði eða sálfræði, beita allri sinni sérfræðikunnáttu til þess að koma eitrinu ofan í sem flesta meðbræður sína, sér og fyrirtæki sínu til framdráttar. Sagt er að þeir herramenn noti vöruna ekki sjálfir, enda sá fíkniefnasali heldur skammlífur í bransanum sem ánetjast efninu sem hann hefur á boðstólum. 

         Sérfræðingar í læknisfræði hafa oft leitt miklar píslir yfir sjúklinga sína. Ekki er ýkja langt síðan tennur, kirtlar og önnur ómissandi líffæri voru umsvifalaust fjarlægð undir því yfirskyni að það myndi lækna hina og þessa kvilla. Aðgerðin heppnaðist fullkomlega en sjúklingurinn dó.

         Vottar Jehóva hafa löngum verið úthrópaðir og fordæmdir fyrir það að vilja ekki þiggja blóð, ekki einu sinni handa dauðveikum börnum. En það kom á daginn að þeir höfðu víst haft eitthvað til síns máls þegar blóðþegar veiktust í stórum stíl og dóu hryllilegum dauðdaga vegna þess að þeir höfðu fengið sýkt blóð við blóðgjöf. Ekki minnist ég þess þó að hafa nokkurs staðar séð eða heyrt uppi hafðar málsbætur handa þessum trúflokki. Ofsóknirnar halda áfram.

         En fræðingarnir þurfa einnig að glíma við annan og öllu skringilegri vanda. Ég hef enn ekki hitt stjörnufræðing sem hefur gaman af að horfa á stjörnurnar dansa á himninum né getað merkt hjá honum lotningu eða hrifningu á þeirri sýningu. Aftur á móti hefur hann viljað ræða við mig um zenith og nadír, þvergöngu og hábaug, útlista þetta fyrir mér á blaði, og fjandinn hafi það sem ég hef getað fengið hann til að líta upp úr þeim teikningum. Þegar ég sýni jarðfræðingi fallegan stein byrjar hann að tala um kornastærð. Ef mér verður á að dásama ilm litfagurs blóms við grasafræðing bendir hann mér á bogstrengjótt blöð. Sálfræðingurinn lítur út fyrir að hann muni sálast á hverri stundu. Guðfræðingurinn glatar trúnni. Málfræðingurinn flækist í beygingarendingum ef hann ætlar að opna munninn til að tjá sig. Bókmenntafræðingurinn verður á endanum ólæs og svona mætti lengi telja.

         Trúlega er best að vera óbreyttur, reyna af fremsta megni að þróa með sér heilbrigða skynsemi sem verndar mann gegn sölumönnum hugmynda og hollráða og venja sig á að spyrja þrotlaust spurninga án þess að ætlast til að fá hið endanlega svar.

Í mínum huga er Ríkisútvarpið langmikilvægasta menningarstofnun þjóðarinnar. Í fyrsta lagi vegna þess að það nær eyrum allra landsmanna. Ég segi eyrum því ég ætla ekki að fjalla um sjónvarpið hér, þótt það sé góðra gjalda vert. Til að forðast misskilning vil ég taka fram að hinar fjölmörgu útvarpsstöðvar sem sprottið hafa upp á síðustu árum eru mikið fagnaðarefni. Fjölbreytnin skapar frjóan jarðveg þar sem margt blómið nær að vaxa og dafna. Gallinn er þó sá að margar þessara stöðva nást einungis á afmörkuðum svæðum. Ríkisútvarpið stendur hins vegar öllum Íslendingum til boða hvar sem þeir kunna að vera staddir á ísa köldu landi. Ég kallaði það menningarstofnun þótt ég kunni ekki vel við orðið stofnun. Kannski væri nær að kalla Útvarpið kæran fjölskylduvin. Aufúsugestur, enda svo hæverskur að hann dregur sig einatt í hlé ef heimilisfólkið þarf að sinna öðrum gestum eða brýnum erindum. Þess utan er hann ætíð til staðar ef á þarf að halda. Ekki þarf annað en ýta á takka þá er heimilisvinurinn kominn með glóðvolgar fréttir, sögur sínar og tónlist.

Nú er það svo að allir vinnustaðir, hvort sem um er að ræða skóla, sjúkrahús eða önnur fyrirtæki, standa og falla með fólkinu sem þar starfar. Oft hef ég undrast hve miklu úrvals starfsfólki RÚV hefur á að skipa. Það er unun að hlusta á þuli Ríkisútvarpsins flytja okkur fréttir, tilkynningar og annað góðgæti. Raddirnar, hljómþýðar og blæbrigðaríkar, verða förunautar okkar í önn dagsins. Á því heimili er margur ljúffengur rétturinn tilreiddur og fram borinn af snillingum í hljómgerðarlist. Starfsfólkið, sem sér um dagskrárgerð og er með fasta þætti af margvíslegum toga á Rás I, er upp til hópa snillingar. SAMFÉLAGIÐ Í NÆRMYND er eitt dæmi af mörgum um góða dagskrárgerð (um langa hríð hefur mér fundist við Leifur Hauksson vera perluvinir þótt við höfum aldrei hist augliti til auglitis). Þar er kynning á fjölmörgum þáttum samfélagsins ásamt viðtölum við fróða og skemmtilega viðmælendur sem maður hefur aldrei heyrt í áður. Mér finnst eftirtektarvert hve umsjónarmenn eru fundvísir á umfjöllunarefni sem ekki hefur verið sinnt sem skyldi í öðrum fjölmiðlum en brenna á þjóðinni. VÍTT OG BREITT er annar fastur þáttur eftir hádegið sem Hanna G. Sigurðardóttir og hennar fólk stýrir af einstakri smekkvísi og alúð. Enn fremur má nefna VÍÐSJÁ, SPEGILINN og aðra skylda þætti sem flytja okkur nýjustu fréttir af því sem er að gerast í listum, vísindum og samfélagsmálum innanlands og utan. Ekki má gleyma blessaðri tónlistinni sem sinnt er af miklum metnaði. Klassík, jazz(I love you Lana) og alls kyns önnur alþýðutónlist. Kvöldgestir Jónasar, Útvarpsleikhúsið, framhaldssögur, þættir af skringilegu fólki og örlögum  þess. Allt hressir þetta heilmikið upp á sálartetrið. Að lokum er vert að minnast á nýmælið, Á SUMARVEGI, sem verið hefur á dagskrá í júlímánuði(einnig síðastliðinn ágústmánuð)eftir hádegi virka daga nokkur undanfarin ár. Mig langar að lýsa sérstakri ánægju með fyrirkomulagið sem þar er við haft. Fólki á öllum aldri, úr ólíkum starfsstéttum, eru gefnar frjálsar hendur í 45 mínútur til að lýsa áhrifavöldum í lífi sínu, draumum eða eftirminnilegu tímabili.

Kæra Rás I. Ég á vart nógu sterk orð til að lýsa þakklæti mínu fyrir allar þær ánægjustundir sem fólkið þitt hefur veitt mér í áratugi. Megir þú lengi lifa og dafna í faðmi fjölskyldu þinnar.   

Ein er upp til fjalla

yli húsa fjær

út um hamra hjalla

hvít með loðnar tær –

Svo mæltist skáldinu forðum og mér er nær að halda að þessar hendingar hafi um leið ritast inn í þjóðarsálina.

          Ég er alinn upp við rjúpnaveiðar frá blautu barnsbeini og þann sið að hafa rjúpur í jólamatinn. Hefur sá siður haldist á mínu heimili æ síðan. Ég fékk alltaf vatn í munninn þegar ég sá rjúpur hanga á löppunum úti í hjalli í gamla daga og fylgdist spenntur með þegar þær voru hamflettar, man súrsætan ilminn af hvanngrænu lynginu og laufinu sem vall út úr sarpinum. Ekkert er í mínum huga ljúffengara en bragðið af kjötinu með tilheyrandi sósu og brúnuðum kartöflum. Hingað til hefur mér fundist það ómissandi þáttur í jólahaldinu að hafa rjúpnasteik á borðum á aðfangadagskvöld þótt ég bragði aldrei rjúpu nema þennan eina dag ársins.

          En í öllum umræðunum um rjúpnastofninn að undanförnu fór ég að hugsa um þennan blessaða fugl með loðnu tærnar sem einn fárra þraukar veturinn með okkur hér á norðurhjaranum. Eftir að hafa fylgst með deilunum um stærð rjúpnastofnsins, sögulegt lágmark hans, hve mikið sé óhætt að veiða, hve langt veiðitímabilið eigi að vera og hvort grípa eigi til einhverra verndaraðgerða, rann það upp fyrir mér.

          Mér þykir í rauninni afar vænt um þennan friðsama og vinalega fugl, og mér er alls ekki sama hvað um hann verður, hvernig staðið er að því að veiða hann, né hvernig sambandi manns og rjúpu er háttað yfirleitt. En hún er bundin mér álíka flóknum tilfinningaböndum og valnum, sem sagan segir að reki upp vein þegar hann kemur inn að hjartanu á rjúpunni því þá átti hann sig á að hún er systir hans. 

          Það væri sannkallað níðingsverk að útrýma rjúpunni úr íslenskri náttúru og yrði okkur Íslendingum til ævarandi skammar. Og þótt sitt sýnist hverjum um aðgerðir til verndar rjúpunni er það deginum ljósara að henni er veruleg hætta búin eins og málum er nú háttað. Fyrir utan þá staðhæfingu vísindamanna að rjúpnastofninn sé nú í sögulegu lágmarki og rjúpan verði þess vegna sett á válista yfir tegundir í yfirvofandi hættu, hafa það margir gamalreyndir veiðimenn og bændur lýst áhyggjum sínum og ótta um afdrif hennar.

          Manni rennur kalt vatn milli skinns og hörunds við að lesa frásagnir þeirra af hernaðinum gegn rjúpunni. Þegar heilu flokkarnir af stríðsmönnum vopnaðir hríðskotabyssum streyma upp um heiðar á blöðrujeppum um leið og leyfið er gefið. Sagt er að sumir þeirra skjóti allt hvað af tekur að hópum á flugi og fjöldi særðra fugla leiti skjóls í kjarri og lautum þar sem þeir heyja sitt kvalafulla helstríð. Þetta eru verulega ógeðfelldar aðfarir og það er skylda stjórnvalda að grípa í taumana og hafa hemil á þessum villimönnum.

          Nú er það hins vegar komið á daginn að ekki á að grípa til neinna sérstakra verndaraðgerða á því veiðitímabili sem í hönd fer og hefst eftir örfáa daga. Aðeins var aukið við verndaða svæðið í kringum Reykjavík og út á Reykjanesskaga. Það var allt og sumt. Engin stytting á veiðitíma, ekkert sölubann, hvað þá alfriðun rjúpunnar í einhvern tíma á meðan verið væri að rannsaka stofnstærð. Því var borið við að ekki væru lögformlegar heimildir til aðgerða en ýmislegt væri í bígerð fyrir árið 2003. Vonandi ber hið ágæta fólk í Umhverfisráðuneytinu gæfu til að móta heilsteypta reglugerð sem fyrst um veiðar á rjúpunni sem gefur henni að minnsta kosti einhverja lífsvon, þótt auðvitað hefði átt að bregðast hart við núna strax. Að mínum dómi var lágmark að stytta veiðitímabilið í einn mánuð eins og Náttúrufræðistofnun hefur lagt til, og get reyndar með engu móti skilið hvers vegna það var ekki gert. Þar þurfti engar lagabreytingar til.

          Ég kvíði veiðitímabilinu sem í vændum er. Ég óttast að fjöldadrápararnir fari fram með sama offorsinu og fyrr og alltof margir veiðimenn taki sinn hefðbundna skammt og ætli öðrum en sjálfum sér að sýna hófsemd og stillingu. Ekki bæta Villibráðarkvöldin svokölluðu úr skák. Hótel Loftleiðir er þegar farið að auglýsa slík veisluhöld þar sem rjúpusúpa og bringur kitla bragðlaukana, og mér skilst að þetta þyki fínt á fleiri bæjum. –Heyriði strákar! Okkur vantar þúsund bringur um helgina. Haldiði að þið reddið því ekki.

          Rjúpan á nóga skæða óvini, svo sem mink og sílamáf sem í síauknum mæli hakka í sig rjúpnaungana inn um allar heiðar á haustin, þótt mannskepnan leggist ekki á hana líka af ofurþunga með nýtísku tækni að vopni. Eða er það kannski svo að okkur mönnunum sé ekkert heilagt í náttúrunni? Að við teljum okkur til þess borna að gjörnýta gæði hennar í eigin þágu, annað sé helber tilfinningasemi, jafnvel að því marki að einstaka dýrategundum verði útrýmt, samanber geirfuglinn, þar sem við Íslendingar komum víst eitthvað við sögu? Meira að segja hefur örlað á þeirri hugmynd að sniðugt gæti verið að fara að skjóta hrossagauka og lóur til að auka við kræsingarnar á villibráðakvöldunum. Svari hver fyrir sig.

          Ég fyrir mitt leyti hef tekið þá ákvörðun í samráði við fjölskyldu mína að rjúpnasteik verði ekki á borðum á heimili okkar á jólunum þetta árið og ég styð heils hugar tillögur rjúpnavina og annarra náttúruverndarsinna um algjöra friðun rjúpunnar á íslenskri grund næstu fimm árin.

          Gæðakonan góða

           grípur fegin við

          dýri dauðamóða, –

          dregur háls úr lið – 

          Vonandi kemur það ekki í hlut Fjallkonunnar að snúa síðustu rjúpuna úr hálsliðnum.

Það er ekki seinna vænna að fara að skrifa þér til, Rauðka mín. Nú þegar fósturvísarnir þínir þykja ekki nógu fínir. Þeir gefa víst ekki nógu mikið í aðra hönd.

         En fátt er með öllu illt. Lengi hef ég ætlað að pára þér örfáar línur en aldrei orðið af því fyrr en nú. Umræðurnar að undanförnu um þig og þitt kyn og ákvörðunin sem tekin var í kjölfarið af stjórnvöldum komu þó því til leiðar.

         Um hálf öld mun nú liðin frá aðskilnaði okkar í efnisheiminum. Á hinu æðra plani höfum við hins vegar aldrei skilið. Í þessi fimmtíu ár held ég að varla hafi liðið sá dagur að ég hugsaði ekki til þín og sæi þér bregða fyrir sem snöggvast í hugskoti mínu, og svei mér þá alla daga ef ég finn ekki tunguna þína, raka og hrjúfa, strjúkast við grátt skeggið og vanga minn í þessum skrifuðum orðum.

         Já, tungan þín, Rauðka! Ég gæti skrifað heila doktorsritgerð um hana eina. Ég gat setið langtímunum saman og horft á það sem dáleiddur hvernig hún vafðist um töðuna , síldarmjölið og grængresið af ótrúlegri fimi. Ég man enn hljóðið þegar þú sleiktir innan fötur og hreinsaðir betur en nokkur tvífætlingur gat gert. Og þessi ólýsanlega hrífandi tilfinning þegar þú sleiktir á mér handarbakið og innan í lófann. Þetta lifandi undur með sepunum sínum öllum sem voru hvort tveggja í senn, mjúkir og grófir, hlýir og svalandi.

         Og jórtrið! Þetta nægjusama, róandi hljóð veitti mér meiri öryggiskennd og vellíðan en nokkur mannlegur máttur hefur megnað síðan. Hlusta á það blandast hvissinu í mjólkurtaumunum, sem streymdu úr teygðum og toguðum spenunum, renna saman við fjósalyktina og verða að ódauðlegri sinfóníu sem tekur að hljóma í sál minni ef sinnið er þreytt og líkaminn.

         Að fara á fætur fyrir allar aldir og fylgja þér út í hagann, yfir brýrnar tvær, út af þjóðveginum á vit slóðanna um holt og mýrar, móa og sund og skilja síðan við þig í einum hvamminum með granirnar á kafi í ilmandi nýgræðingnum, biðjandi þig þess lengstra orða að fara nú ekki að rjúka yfir heiðarvarpið heldur halda þig í neðra. Mér sé nefnilega hálfilla við að leita á þeim slóðum síðan ég villtist þar í þokunni forðum. Þú blakar eyrunum, sýnir mér tunguna og leggur sem snöggvast undir flatt, svo ertu aftur komin á kaf.

         Ég brosi með sjálfum mér og rölti af stað. Úti í mýrinni vellir spói og angurvært kvak lóunnar berst til mín af melnum fyrir ofan. Þegar ég kem að læknum, leggst ég á bakkann og fæ mér sopa. Svo held ég upp með, stappa á bakka á stöku stað, þreifa undir steina og holbakka ef enginn rauðdröfnóttur sýnir sig.

         Tíminn hverfur, tilveran verður að lækjarfarvegi og fuglskvaki, rennandi  vatni, moldarkeim og svipulli snertingu við slímugan vatnsbúann sem smýgur úr höndum mínum hvað eftir annað. Ekkert nema hungrið hrífur mig aftur inn í tímaveröldina og ég hleyp af stað. Hraðar en auga á festi ber ég fæturna, yfir þúfur og steina, urðir og börð. Aldrei er litið niður, iljarnar rata, ekki numið staðar fyrr en á stól inni í eldhúsi, þar sem bíður mín mjólk í blárri könnu og stafli af pönnukökum. Áður en yfir lýkur eru glösin orðin fimm með ellefu upprúlluðum.

          Lagt af stað í ljósaskiptunum með fjósalugt, fötur og dall með fiskúrgangi og kartöfluskralli handa hænunum. Hálfur máninn hjálpar lugtinni við að lýsa upp dimmuna við bakkann og það stirnir á svellið á tröðinni.

         Ilmandi fjósalyktin tekur á móti manni, mokað úr flórnum bundinn upp halinn, og mjólkin streymir á meðan hænurnar fá sitt. Þá er gott að taka um eyrun, leggja vanga að vanga og hvísla leyndarmálum. Horfa þess á milli í augun þín. Stór, djúp og óhvikul, full af rólyndislegri blíðu. 

         Og enn bý ég að skyri og rjóma og blessaðri mjólkinni þinni, sem ég innbyrti á bernskuskeiði, hvað sem líður dómum nýtísku næringarfræðinga. Þá var hin hvíta lind að vísu spenvolg og óspjölluð af vélvæðingu og velmegun. Á þeim dögum þóttu ábristur og soðin ýsa einna eftirsóknarverðust lífsgæða ásamt hlýjum stað til að sofa.

         Fátt, ef nokkuð, að undanskilinni fæðingu barnanna minna, hefur hrifið mig jafn mikið og þegar ég sá þig koma í fyrsta sinn út undir bert loft á vorin. Bundin á básinn mánuðum saman beiðst þú þolinmóð eftir að sú dýrðarstund rynni upp. Allan daginn hugsaðir þú  ekki um annað en hvanngrænt ilmandi grasið í hvamminum við ána og í draumum þínum á löngum dimmum nóttum var sunnan gola og sól í heiði.

         Í fjósdyrunum staldraðir þú við eitt andartak, rakst svo upp hást baul og tókst á rás. Trauðla hef ég þó numið fögnuð þinn til fulls. Til þess hefði ég þurft að komast alla leið inn að kýrhjartanu. Ég starði aðeins agndofa á tilburðina þar sem þú prjónaðir og skeiðaðir í hamslausri gleði um þvert og endilangt túnið og baulaðir allt hvað af tók. Hlaupin, stökkin og rassaköstin héldu áfram þar til þú hafðir slett svo ærlega úr klaufunum að ekki var eftir arða af básaskít.

         Þetta var þín þakkargjörð og lofsöngur til skapara lífsins og ljóssins. Hafðu þökk fyrir veganestið og nærveru þína alla daga, Rauðka mín, og megir þú hvílast og jórtra á þeim grænstum grundum sem fyrirfinnast á kýrhimnum. 

Bjart og fallegt veður í miðjum febrúar, snjóföl á jörðu. Búinn að fá mér kaffi og líta í blöðin. Einhver óþreyja í blóðinu, get ekki komið mér að verki. Verð að komast út. Smelli mér í síðar, vettlinga og úlpu og held af stað.

         Sólin kemur framundan skýi og ég undrast að hún skuli vera svo hátt á lofti. Gamall maður kemur á móti mér. Hann gengur álútur, hægum skrefum, með hendur fyrir aftan bak.

         -Góðan dag, segi ég þegar við mætumst. Hún skín aldeilis glatt  núna, blessuð sólin.

         Hann staðnæmist og lítur hægt upp. Lyftir handleggnum og strýkur handarbakinu um nef sér. Svo horfir hann til himins.

         -Já, segir hann lítið eitt rámur. Hún kemur upp á morgnana með hátignarlegri ró. Það er enginn asi eða gauragangur á þeim bænum.

         -Það er alltaf gott að fá sér frískt loft, segi ég.

         -Ég er eiginlega á leiðinni í BYKO, segir hann. Þarf að fá mér spýtufjanda. Maður verður alltaf að hafa eitthvað að dunda við þegar maður er orðinn gamall. Hann þurrkar sér aftur um nefið. Ég er nú fæddur 1913 vestur á Barðaströnd, svo þetta er aldeilis orðin dorra. Maður þyrfti endilega að fara að hrökkva upp af, bætir hann við um leið og hann læsir höndunum að baki sér og hallar sér áfram.

         Við kveðjumst og höldum hvor sína leið.

         Ég er að velta því fyrir mér hvort hann ætli fótgangandi í BYKO og kemst að þeirri niðurstöðu að það muni hann gera, og halda á spýtunni sinni heim. Ég er kominn yfir Arnarbakkann, framhjá Fálkaborg og sé út á sundin. Heyri krunk úr holtinu á hægri hönd. Sjö eða átta hrafnar láta vígalega í kringum eitthvert æti. Hvað skyldu þeir hafa fundið, greyin? Ég vík af malbikaða göngustígnum og held í átt til hrafnanna. Þeir býsnast mikið, hoppa, flögra og halla undir flatt áður en þeir ólundast spölkorn í burtu. Einhver hefur borið út þverhandarþykka  hrossaketsbita. Þeir eru enn háffrosnir og það stirnir á gulleita fituna. Guð launar fyrir hrafninn.

         Ég flýti mér um undirgöngin við Stekkjarbakkann, því þar er dynur mikill og fnykur sem veldur ógleði og andarteppu, hleyp við fót niður brekkuna, yfir trébrúna og skýst í hvarf á milli trjánna. Ég er kominn í var.

         Ég geng rösklega þar til ég kemst af rökkvuðum stígnum og út á bersvæði. Þar staldra ég við, dreg andann djúpt og legg við hlustir. Stararnir hamast glaðklakkalega í trjánum, fjölhljóma bakraddir við árniðinn. Það er glaða sólskin og nærri logn í skjóli við hávaxin barrtrén. Ég loka augunum og nýt þess að finna sólina verma andlit mitt. Engin furða að Þorkell Máni léti bera sig út í sólskinið að leiðarlokum og hét á þann guð er hafði skapt sólina. Þorkell Máni er minn maður. Birtan og lífið, myrkrið og dauðinn. Samt alltof stutt síðan ég áttaði mig á að birtan er mitt nauðsynlegasta næringarefni. Ljós og birtu himinsins verð ég að fá á hverjum degi og engar refjar til að viðhalda bjartsýni og lífsgleði. Ekki síst þessa dagana þegar á manni dynja linnulausar fregnir af ódæðisverkum, dauða og tortímingu.

         Ég held af stað, þræði krókótta stigu milli sígrænna stafafurubrúska og berstrípaðra greina birkis, aspar og viðju. Dáist sem ætíð að vendilegum og snotrum vetrarumbúnaði asparinnar um brum, börk og greinar. Ekkert tré slær henni við í þeim efnum. Ég beygi mig niður að kyrfilega lokuðu brumhylkinu, og svei mér þá ef það gefur ekki frá sér agnarvott af ilminum kynngimagnaða sem gefur fyrirheit um fuglasöng og sælu.

         Áin rennur milli skara í tveimur minni kvíslum syðra megin í dalnum. Aðalrennslið er handan skógarins við Orkuheima og Laxabyggð. En þetta er áin mín. Ég staðnæmist á bakkanum neðan við flúðirnar, finn strauminn renna í blóð mitt, hrífa mig með sér. Af stað, af stað burt í fjarlægð um sléttur og grundir á ókunna staði þar sem ævintýrin bíða við hvert fótmál. Ég er staddur í stýrishúsi á fjöl bernskunnar sem hoppar og skoppar framhjá steinum, klettum og flúðum inn á lygnar víkur í var um stund, svo hrífur hringiðan bát og dreng aftur með sér, hraðar, hraðar þar til loks djarfar fyrir ósum og hinu stóra hafi þar sem fátt segir af lítilli fjöl. Áin, hin eina sanna eilífðarvél sem þiggur eldsneyti sitt af himnum og heldur við lífinu.

         Eftir ferðalagið er ég svolítið dasaður og sest á þurran stein  bakvið svartan kvistinn. Gular, grænar og mórauðar skófirnar gæla við augu mín og ég strýk fingurgómunum varlega eftir hrufóttu yfirborðinu. Í hraunbollanum við fætur mér sé ég blöð hárdeplunnar teygja sig mót sólinni, fagurgræn og gróskumikil eins og á sumardegi og ekki er blóðbergið síðra. Skyldi vera ylur undir hrauninu hérna? Eldur og ís. Það er lóðið á landinu bláa.

         Ég rölti aftur af stað, milli sinubrúska og þúfna sem standa upp úr snjófölinu. Það brakar í spori þegar skænið lætur undan og ískristallarnir koma í ljós. Öldum saman hafa menn og skepnur á landinu í norðri orðið að þreyja þorrann og góuna, beðið sumardagsins fyrsta milli vonar og ótta einmánuðinn allan, horft löngunarfullum augum út í myrkrið og hlustað eftir sönghljóðum hörpunnar. Frjósi nú saman sumar og vetur. Ég er kominn á heimleið, trébrúin að baki, heitt brauð og kæfubiti þrýsta sér fram úr hugskotinu og ég greikka sporið. Drunur í lofti og það glampar á rennilegan stálfuglinn í sólskininu þar sem hann þýtur silfurlituðum vængjum til móts við malbik, á hvítri bringu getur að líta dökku letri Flugfelag.is.

-Af hverju fær maður aldrei almennileg epli nú til dags? segi ég um leið og ég teygi mig í marmelaðikrukkuna.

          – Veistu hvað? segir konan mín og er risin á fætur, búin að þurrka sér um munninn og smella kossi á ennið á mér. Ég er að hugsa um að fara að versla.

          Og áður en ég hef ráðrúm til að laga mig að þessum snöggu umskiptum í miðju morgunverðarborðhaldinu er hún komin í kápuna og horfin út um dyrnar með innkaupatöskuna í hendinni. Það er ekki fyrr en ég heyri bílhurðinni skellt að það rennur upp fyrir mér. Henni hefur enn einu sinni tekist að snúa á mig. Ég styn þreytulega og smyr marmelaðinu gætilega á léttristaða heilhveitibrauðsneiðina. 

          En þetta með eplin. Ég get varla ímyndað mér neitt skemmtilegra en taka þennan merkilega ávöxt til umræðu. Maður skyldi halda að það væri ekki ofverkið sumra að taka þátt í smá skoðanaskiptum um þetta mál í nokkrar mínútur á meðan verið er að ljúka borðhaldinu. Nei, nei, ekki til að tala um, bara rokið burt á svipstundu. Ég hristi höfuðið um leið og ég smjatta á brauðinu og fæ mér sopa af eðalkakóinu frá Kaaber.

          Ég var reyndar einu sinni búinn að króa hana af og ákveða að taka rækilega fyrir þetta taktleysi hennar, leiða henni fyrir sjónir að það gæti varla gert henni mikið mein að taka örlítinn þátt í þessu áhugamáli mínu, já sýna bara  ofboð lítinn lit. Við hefðum jú vissar skyldur gagnvart hvort öðru. Tók ég til dæmis ekki þátt í að…? Ja, það var sama.

          En ég var ekki nema rétt byrjaður að flytja mál mitt þegar þessi líka sársaukasvipur framkallaðist í andliti hennar og svei mér þá ef hún var ekki við það að bresta í grát. Mér féll allur ketill í eld. Þetta var kannski slæmi dagurinn hennar. Eitthvað hafði komið fyrir í vinnunni, sem hún var ekki enn tilbúin að ræða. Eða þá að hún hafði einfaldlega bráðaofnæmi fyrir hljóðsamsetningunni e-p-l. Það er óneitanlega dálítið kindug samsetning þegar maður tengir saman þessi þrjú hljóð. Ég snarhætti við allt saman. Sló þessu upp í grín, kjaftaði mig út úr því með einhverri sögu um mann sem varð fyrir ávaxtabíl og á endanum var hún farin að skellihlæja.

          Svo ég sneri mér bara til vina og kunningja í staðinn. En það er svo skrýtið að mér finnst aldrei neitt fútt í þeirri umræðu. Ég fæ hreint ekki nein viðbrögð að gagni. Fólk kinkar kolli, jánkar, geispar, lítur á klukkuna, kemur sér í yfirhafnir og er farið að ná í barnið sitt á leikskólann.

          Það er annars ótrúlegt hve fólk er upp til hópa sljótt fyrir umhverfi sínu og því sem það lætur ofan í sig. Maður skyldi halda að því stæði nákvæmlega á sama hvort það gefur barninu sínu eitur eða holl næringarefni. Ég segi eitur! Því það er hrein og bein svívirða hvernig búið er að fara með eplin, þennan dásamlega ávöxt sem skaparinn ætlaði mönnum og skepnum til yndisauka og allra bestrar næringar. Að pína þau upp á methraða með alls konar kemískum aðferðum, úða og sprauta með skordýraeitri og gerviefnum og geisla svo allt heila klabbið í lokin. Og öllum stendur á sama. Menn troða þessu bara í sig umhugsunarlaust, þótt hvorki finnist vottur af bragði né ilmi.

          Ég veit satt að segja ekki hvað ég hefði tekið til bragðs hefði ég ekki hitt konuna.

          Ég stend sem oftar við ávaxtaborðið og virði fyrir mér með flökurleika óhugnanlegan gerviglampann á þessum rauðleitu, úttútnuðu boltum sem vel hefðu getað verið úr plasti. Ætluðu menn virkilega að láta þetta viðgangast? Fyrirfannst engin manneskja með óbrenglaða samvisku sem stæði loks upp og mótmælti þessum helgispjöllum?

          – Það er synd með blessuð eplin.

          Ég hrekk við og lít í kringum mig. Þetta er lágvaxin kona á miðjum aldri með fínlega andlitsdrætti og milt augnaráð. Hún horfir ýmist á mig eða plasteplin.

          – Ha, hvað áttu við? spyr ég andstuttur.

          – Ég á bara við að maður fær aldrei nein epli lengur sem hægt er að leggja sér til munns.

          Það er ljúfsár angurværð í svipnum og ég heyri nú að hún er með svolítinn hreim.

          -Ekki eins og í gamla daga, heldur hún áfram. Þegar maður kom út á morgnana og tók þau upp úr grasinu, ilmandi og fagurrauð. Þau bráðnuðu á tungunni, safinn rann um allan líkamann og út í hverja taug og það var fuglasöngur, sólskin og flugnasuð. Náttúran tók sér bólfestu innra með manni og lífið bar í sér undursamleg fyrirheit.

          Ég stend eins og bergnuminn og stari opinmynntur á þessa nettu konu sem tekur upp appelsínu og vegur í lófa sér.

-Já, ég er fædd og alin upp í Þýskalandi, segir hún svolítið afsakandi. Mér finnst vera heil öld síðan ég hef smakkað epli. Svipur hennar harðnar skyndilega þegar hún bandar hendinni í átt að plastkúlunum. Þetta eru ekki epli, segir hún. Þessir hnullungar hafa verið geymdir árum saman í risastórum vöruskemmum á meginlandinu áður en þeir koma til okkar. Þau geta víst haldið þessu útliti marga áratugi við rétt hitastig. Það gerir geislunin.

Harkan hverfur úr svipnum og dapurleiki kemur í staðinn.

-Mig dreymir oft að ég gangi berfætt út í grasið að morgunlagi þegar sólin er að byrja að verma laufin, beygi mig niður og taki upp eitt af gömlu eplunum. En um leið og ég ber það að munninum sé ég að það er skemmt. Ég sé ekki betur en að tár glitri á hvörmum hennar.                               

Ég stíg eitt skref í áttina til hennar og lyfti handleggjunum. Áreynslulaust föllumst við í faðma.

Lítið hús með grænu bárujárnsþaki norður við heimskautsbaug.

         Allan veturinn hugsar hann um húsið. Hvernig það taki á sig norðaustan rigningarveðrin og stórhríðarnar. Hvernig því líði mannlausu, langar myrkar nætur þegar þeir félagar Frosti og Snjólfur æða grenjandi fyrir utan. Sem betur fer veit hann nú að húsið á sér verndara sem vaka yfir því á nóttu sem degi allan ársins hring.

         Og eftir því sem hann öðlaðist trú á verndurum þess fór hann alltaf að hugsa um húsið  í sólskini og sunnan vindi.

         Upp úr miðjum nóvember ár hvert fer hann að dreyma að hann sitji í brekkunni með brönugrösunum vestan við húsið og tyggi strá. Og safinn úr þessu örmjóa strái er svo ljúffengur og óþrjótandi að hann dugir honum alla nóttina og langt fram á næsta dag. Eftir því sem dagarnir styttast lengjast draumarnir. Brekkurnar verða grænni, litadýrð blómanna meiri, suðvestanvindurinn hlýrri. Litlu skiptir þótt draumar næturinnar gleymist, dagdraumarnir eru engu síðri og hann dvelur drjúgan hluta skammdegisins í brekkunum kringum húsið. Og þær standa alltaf í blóma. Það er sólskin og sunnan vindur.

         Einhvern tíma í maí kemur svo kallið og hann fer að tygja sig til brottfarar ásamt hinum síðbúnu farfuglunum. Um leið og síðustu skylduverkunum sleppir er hann rokinn.

         Um mitt sumar gengur hann út að morgunlagi, krýpur í  mosann og sötrar dögg úr maríustakki, nær sér í laufblað og leyfir flugunum sem eru að drukkna í vatnsfötunni að skríða upp á. Og kraftaverkið gerist. Þær sem voru glataðar eru að skammri stundu liðinni aftur komnar á ról í leit að hunangi. Hugar að þúfutittlingshreiðrinu í barðinu, heilsar upp á stelkinn á mæninum, þræðir mjóa stigu milli þúfnakolla og að vitum hans berst ilmur af lambagrasi, sest á hækjur sínar, og sem hann sér fölbleika litinn hverfast í dumbrautt, ber fyrir augu hans tvö snarfiðrildi, silfurgrá, að eðla sig á laufblaði. Vængir, fálmarar, fagurlegir búkliðirnir eru grafkyrrir eins og á mynd, innrammaðir til eilífðar í þessari athöfn, samvaxnir bakhlutarnir geyma óendanlega sælu þennan sumardag. Um leið og hrossagaukur rennir sér ofan úr háloftunum með fjörlegu hneggi rofna tengslin við fisvængjurnar og hann sér allt í móðu sem snöggvast. Stekkur á fætur, strýkur um nef sér og heldur af stað. Hægir á sér þegar hann sér vænan brekkusnigil, biksvartan og gljáandi, að gæða sér á fífilblaði. Velur sér von bráðar sæti á gráum steini, skreyttum brúnum, gulum og grænum skófum, sylla á honum miðjum og slétt við bak. Situr dágóða stund í morgunkyrrðinni og lætur augun reika út á fjörðinn, yfir nesið og til hafs. Glögg steindepilshjón hafa tekið eftir tvífætlingnum, flögra í kringum hann og skella í góm hvað eftir annað. Já, já, greyin mín, muldrar hann í skeggið, ég skal ekkert vera að snúast í kringum hreiðrið ykkar, þið getið verið alveg róleg.  Svo stendur hann upp og heldur áleiðis í gömlu tóftina, leggst á sólvermdar hellurnar, horfir á skýin sigla yfir himininn og hverfa út í hafsauga eða inn yfir hæstu tinda og veltir því fyrir sér hvar óendanleikinn endar. En verður við svofelldar hugleiðingar svo ringlaður að honum verður það helst til að rangla heim á leið.

         Ilmur af nýbökuðum lummum mætir honum í bæjardyrunum og hann sest til borðs, treður heimspekinni upp í sig um leið og lummunum með rúsínum og strausykri, rennir öllu saman niður með sælustunu, og er um leið laus við tilvistarvandann.

         -Ætlarðu ekki að fara að slá hérna í kring, gæskur, segir lummukonan um leið og hún skellir undirskálinni yfir lummudiskinn og stingur öllu saman á góðan stað. Og  lögmálið rennur upp fyrir honum. Að hver og einn verður að vinna fyrir mat sínum.

         Gengur út með semingi án þess að þakka fyrir sig, hysjar upp brækur sínar, gáir til veðurs og tautar  fyrir munni sér: -Sú var tíðin að bændur réðu því hvenær þeir hófu slátt. Röltir út í skemmu og skimar eftir amboðum, sér orfið sem faðir hans hafði átt og hrífuna með fangamarki afa. Teygir sig upp á brík yfir dyrum og tekur fram stranga af striga, vefur utan af ljánum, fer varfærnislega með vísifingur og þumalputta eftir blaðinu og bregður á nögl. Eggin er flugbeitt.

         Gamli maðurinn hefur brugðið honum á áður en hann gekk frá í síðasta sinn, hugsar hann með sér, og um leið og hann hefur hendur á orfinu rennur af honum öll þykkja. Þuklar eftir brýni í gluggasyllunni og gengur út. Setur í ljáinn og hnubbar bakkanum við stein. Og sem hann reiðir orfið verður honum litið á blágresið sem bylgjast við fætur hans í golunni, keikt á stinnum legg, fjalldalafífil sem drúpir dumbrauðu höfði, músareyra og sjöstjörnu, lætur orfið síga, ber hægri höndina að enni og brjósti í klaufalegri hreyfingu áður en hann bregður ljánum.

Þá fyrst þegar síðasta tréð  hefur verið fellt og

síðasti fiskurinn veiddur mun hvíti maðurinn

geta skilið að það er ekki hægt að éta peningaseðla.

                                                                 (Stóri Björn)

         Peningaseðlar – grænir, bláir, gulir og rauðir. Í huga margra eru þeir ávísun á öll heimsins gæði. Gras af seðlum, töskur troðfullar af seðlabúntum. Önnur hver bíómynd er eintómur eltingaleikur við svona tösku. Taskan sú arna, sem yfirleitt er svört, skiptir oft um eigendur og fara þau eigendaskipti yfirleitt þannig fram að fyrri handhafar liggja eftir í valnum með kúlu í gegnum hausinn. Oftar en ekki endar myndin á því að sú svarta hrekkur upp þegar síst skyldi og innihaldið fýkur út í veður og vind, ýmist að tilstuðlan flugvélahreyfla, þegar erkifanturinn er að komast undan með afsagaða haglabyssuna í frakkaerminni, eða hún fellur útbyrðis, fyrir einskæra óheppni, í hraðbátnum sem bera á Bonnie og Clyde til hafs undan harðsoðnum bófum eða vörðum laganna.

         Maður er stundum að velta því fyrir sér hvort þetta sé ekki skipulagður áróður valdhafa og þeirra sem fjármagnið hafa um víða veröld, samanber slagorðið: VALDHAFAR ALLRA LANDA SAMEINIST. Sauðsvartur almúginn eigi að hafa sig hægan, ástunda nægjusemi og hæversku í hvívetna og láta yfirstéttina um að sýsla með peninga. Þeir sem henni tilheyra hafa löngum haft það fyrir satt, að þótt ýmislegt kunni að vera til í þeirri staðhæfingu að peningar veiti fólki ekki hamingju, þá fari þeir svo fjandi nærri því að það taki ekki að gera sér rellu út af því.

         Hvað sem því líður óskar maður  þess oftast heitt og innilega að utangarðsfólkið komist undan með töskuna góðu til einhverrar paradísareyjar undan ströndum Suður Ameríku, þar sem það getur sólað sig og skálað í kampavíni til eilífðarnóns. Það má vera ansi sóðalegur bófi með yfirdrifinn viðbjóð á samviskunni til að manni finnist hann ekki betur kominn að innihaldinu en einhver bankastofnunin.

         En ekki er allt sem sýnist og reyndar afar fátt. Það er harla líklegt að hinu dugmikla athafnafólki sem með harðfylgi komst undan með seðlana þyki strandlífið í sólinni heldur þunnur þrettándi til lengdar og verði sér úti um annað verkefni með tilheyrandi lífsháska. Sagði ekki líka Bernard gamli Shaw eitthvað á þá leið að endalaust sumarfrí væri ágætis skilgreining á helvíti.

         Nei, mannskepnan er aldrei til friðs og fólk ekki fyrr komið með fullar hendur fjár en það veit ekki sitt rjúkandi ráð. Margir ruglast í ríminu við það að geta allt í einu fengið svo margar óskir sínar uppfylltar. Stærri og fallegri hús, fleiri og betri bíla. Skarpgreindir hafa að vísu vakið athygli á því að ekki er hægt að sitja í nema einum stól í einu, sofa í nema einu rúmi og aka nema einum bíl í senn. Einkaþotur sem flytja eigandann á augabragði hvert á land sem er. Heilu eyjarnar, dalina og firðina getur þetta fólk keypt og víggirt til handa sér og vinum sínum, lifað þar í vellystingum við laxveiði og skemmtanir, látið elda ofan í sig krásir að hætti konunga, legið í heitum pottum við gosbrunna og pálmatré með glæsikvendi og knáa drengi sér til halds og trausts.  

         Svo mætti lengi telja en eftir því sem sögur herma fer allt á eina lund. Hinn fjáði kemst fyrr eða síðar að raun um að ekki er hægt að kaupa allt fyrir peninga og raunar einna síst það sem eftirsóknarverðast er í lífinu og gefur því gildi.

         Til eru þeir sem standa á því fastar en fótunum að litlir peningar séu mikils virði en mikið fé verði eigandanum yfirleitt til óþurftar. Að sama máli gegni með mykjuhlassið sem sturtað er á mitt túnið og peninga. Ef vel og samviskusamlega er dreift úr því, taka að spretta safarík grös og ilmandi blómjurtir, en ef það einhverra hluta vegna gleymist, sviðnar jörðin. Þess séu mörg dæmi að auðkýfingar fremji sjálfsmorð og ánetjist eiturlyfjum. Að auðmenn lifi í stöðugum ótta við að börnum þeirra verði rænt, brotist sé inn hjá þeim eða þeir þvingaðir með afarkostum til að láta fé sitt af hendi rakna. Að þeir geti aldrei treyst neinum eða verið vissir um vini sína.      

         Sumir halda því auk þess fram að peningar séu hættulegt fíkniefni og enn varasamara en alkóhól, heróín og krakk. Auðsöfnun einungis svo samofin þjóðfélagsgerðinni að erfiðara sé að koma auga á afleiðingarnar sem taumlaus gróðafíkn hefur í för með sér. Og hver hefur svo sem kjark eða löngun til að horfast í augu við allan þann djöfulskap? 

         En hvað skyldi það þá vera annað en peningar sem gefur lífinu gildi og gerir mann hamingjusaman? Gæti verið að það standi í einhverju sambandi við andann, sálina og tilfinningalífið. Er hugsanlegt að þar skipti meginmáli sjálfsvirðing einstaklingsins þótt vandlega sé falin í sálardjúpi hans? Að sú sannfæring að hann hafi gert skyldu sína við erfiðar aðstæður veiti honum sanna gleði og hamingju? Vissan um það að hafa hvorki brugðist sjálfum sér né þeim sem standa í hans skjóli. Að hann sé stoltur af sjálfum sér fyrir það að hafa hvergi hvikað fyrir óréttlætinu. Að hann hafi haft kjark til að standa með lítilmagnanum þegar átti að beita hann ofríki. Að hann hafi þorað að taka mikla áhættu til þess að sjá drauma sína rætast og jafnvel kosta öllu til.

         Getur verið að góður nætursvefn sé dýrmætari en ómæld auðæfi? Að koss á kinn og ljómi í augum sé sætari en samanlagðir vímugjafar sem nú eru í tísku? Að tár á hvarmi við brottför sé dýrri perla en sú sem fæst í Bond Street og kostar tíu þúsund sterlingspund?

         Svari hver fyrir sig.

Splunkunýtt ár er upp runnið og takk fyrir það gamla. Dagskipunin er víst ORÐ. Ég ætla að byrja á að velja mér orð ársins 2007. Það er orðið FLOKKSRÆFILSHÁTTUR, sem er reyndar nýyrði smíðað af Davíð Þór Jónssyni og birtist, mér vitanlega fyrst, í einum af hans ágætu pistlum aftan á Fréttablaðinu. Já, vel á minnst, einlægar þakkir til Fréttablaðsins. Án þess lífsnauðsynlega mótvægis væri Morgunblaðið illa á vegi statt. Hið sama á reyndar við um flesta hluti í mannlegu samfélagi. Án mótvægis er voðinn vís. Hinn sterki flokkur, hinn mikilhæfi leiðtogi, hið eina sanna PRAVDA. Allir vita hvað gerist þegar ein hreyfing eða einn maður verður alls ráðandi. Lýðræðið byggist að sjálfsögðu á því að reglulega sé skipt um stjórnvald og  löngu orðið tímabært að löggjafinn skammti tvö kjörtímabil sem hámark á valdastóli. Valdið er sterkasta fíkniefnið eins og auðvelt er að lesa á spjöldum sögunnar. Um leið og hinn sterki leiðtogi öðlast ótakmarkað vald gengur hann af göflunum og fer að taka andstæðinga sína af lífi. Já, orðið flokksræfilsháttur er náttúrlega tær snilld og segir nánast allt sem segja þarf um höfuðvanda stjórnmálanna. Næstum má einu gilda hvað gerist í þjóðlífinu. Blessaðir stjórnmálamennirnir taka undantekingarlítið afstöðu út frá þröngum meintum hagsmunum flokksins. Það er beinlínis grátbroslegt að verða vitni að því hvað annars skynugt fólk getur látið út úr sér við ýmis tækifæri. Að hlusta á mæta menn og konur hella sér yfir pólitíska andstæðinga sína með skömmum og svívirðingum og ásökunum um illar hvatir, svik og óheiðarleika. En láta um leið í veðri vaka að þeir sjálfir séu hvítþvegnir englar sem aldrei verði neitt á. Auðvitað vita allir sem vilja vita að manngildi og heiðarleiki fer ekki eftir flokksskírteini. Mig grunar að ef hægt yrði að gera manngildiskönnun kæmi í ljós að jafnræði væri með öllum flokkum. Það sem gildir er hins vegar það að fólk nái að vinna saman að þjóðþrifamálum þrátt fyrir mismunandi lífsskoðanir og hvaða leiðir skuli fara að settu marki. Þar stendur auðvitað hnífurinn í kúnni og oft mikið vandaverk að komast að niðurstöðu sem samningsaðilar geta sætt sig við.  Þar reynir mjög á samskiptagreind, sveigjanleika, tillitssemi og umburðarlyndi. Besta leiðin til að ná árangri í að smíða málefnasamning er þó umfram allt að bera virðingu fyrir fólkinu sem maður ræðir við og skoðunum þess. Vísasta leiðin til að skapa sundrungu, úlfúð og óstjórn, er hins vegar sú að gera lítið úr pólitískum andstæðingum, hæðast að þeim og gera þá tortryggilega. Auga fyrir auga og við verðum öll blind, sagði einhvern tíma góður maður. Það hlýtur að vera keppikefli allra hugsandi manna, hvar sem er í heiminum og hvar í flokki sem þeir standa að horfið verði frá hinni gömlu skipan harðstjórnar og hefnda, kúgunar og arðráns. Fyrirmyndina höfum við í Suður Afríku. Desmond Tutu sagði nýlega í viðtali: “Íbúar jarðarinnar eru ein stór fjölskylda. Guð er ekki kristinn. Hann er guð allra manna á plánetunni jörð, óháð litarhætti, siðvenjum og trúarbrögðum. Hvernig dytti nokkrum í hug að láta sprengjum rigna yfir bræður sína og systur og börn þeirra.”

 Nákvæmlega hið sama gildir um örþjóð eins og okkur Íslendinga. Þótt við þykjumst hafa lýðræði í hávegum og tökum ekki fólk af lífi í bókstaflegri merkingu þá er líka hægt að leggja líf í rúst með orðum og koma með þeim illu til leiðar. Nýársheitið hjá mér er því að spara stóru orðin sem ég hef alltof oft gerst sekur um. Guð láti á gott vita.

Mikið er hún falleg í haustskrúðanum, höfuðborgin okkar. Garðyrkjustjóri Reykjavíkurborgar á sannarlega heiður skilinn fyrir störf sín undanfarna áratugi. Af smekkvísi og alúð hefur hann og hans fólk með grænum fingrum fært miðborgina, almenningsgarða og torg í litskrúðug, ilmandi klæði. Þetta eru þeir staðir þar sem borgarbúar spóka sig gjarnan á góðum dögum yfir sumarmánuðina. Það er hrein unun að setjast þar á bekk í sólskininu og geta notið litadýrðarinnar, teygað að sér ilm blómanna sem berst með golunni á meðan börnin og barnabörnin gæða sér á ís og skoða fuglana á tjörninni.

          Já, margt gott hefur verið gert í seinni tíð af stjórnvöldum í höfuðborginni sem orðið hefur til þess að bæta mannlífið. Reykjavík er orðin falleg borg við sundin blá, sem íbúarnir geta verið stoltir af. Eða hvað? Er sagan ef til vill ekki nema hálf sögð? Því verður hver að svara fyrir sig en sá sem þessar línur ritar er ekki í vafa. Eftir er að minnast á skuggahliðina og það væri ómerkilegur vinur sem þegði yfir henni.

          Í yfirlýsingu frá Borgarstjórn í kjölfar nýafstaðinnar menningarnætur segir:  ,, – að í heild hafi menningarnótt í Reykjavík tekist afskaplega vel og verið skipuleggjendum, borgarbúum og gestum til mikils sóma.‘‘ Svo mörg voru þau orð. Það þarf ansi mikla kokhreysti, eða öllu heldur siðblindu, til þess að láta sér þessi orð um munn fara um þau skrílslæti sem áttu sér stað umrædda nótt, og ég er satt að segja alveg standandi bit á annars um margt góðri Borgarstjórn. Það er ákaflega bagaleg tilhneiging þeirra sem með valdið fara á hverjum tíma að vera í bullandi afneitun á það sem miður fer í stjórnsýslunni og breiða yfir mistök. Þetta verður oft til þess að viðhalda ófremdarástandi á ýmsum sviðum til stórtjóns og skammar öllum þeim sem hlut eiga að máli.

          Við vitum öll hvað gerðist. Svo yfirgengileg var villimennskan og viðurstyggðin að það var ekkert annað en kraftaverk að enginn skyldi bíða bana þessa menningarnótt í Reykjavík. Ölæðið, misþyrmingar á fólki í stórum stíl, skemmdarverkin og sóðaskapurinn er í svo himinhrópandi andstæðu við það sem til var stofnað að engu tali tekur.

          Það skrítna er að þetta er ekkert nýtt. Þetta ástand hefur viðgengist  áratugum saman alls staðar þar sem Íslendingar koma saman til veisluhalda að næturlagi. Það vekur bara meiri athygli í þetta sinn vegna hins afkáralega klaufaskapar skipuleggjendanna að kenna þetta við menningu. En fátt er svo með öllu illt… ef til vill verður þetta grátbroslega öfugmæli MENNINGARNÓTT til þess að opna augu okkar. Það er sannarlega kominn tími til að Íslendingar hafi manndóm í sér til að horfast í augu við þennan þjóðarósóma.

          Fylliríið á mannskapnum hefur lengi verið mikið feimnismál hjá okkur Íslendingum. Við höfum vitað upp á okkur skömmina og fyllst sektarkennd en skort kjark til að horfa á ástandið algáðum augum. Sektarkennd og afneitun fara illa með heilbrigða skynsemi og gott dæmi um það er EITURLYFJAFÁRIÐ svokallaða.

          Snemma á þessu ári rak ég augun í eftirfarandi fyrirsögn með stóru letri í dagblaði í borginni: GREINILEG FÍKNIEFNANEYSLA Á FJÓRUM KRÁM. Fréttin sýnir í hnotskurn það viðhorf sem búið er að hamra inn í fólk. Að hinn löglegi vímugjafi alkóhól sé tiltölulega saklaus miðað við hin skelfilegu eiturlyf sem fúlmenni ein í undirheimunum komi ofan í blásaklaust fólk. Þetta er svo yfirgengileg afskræming á raunveruleiknum að maður grætur og hlær á víxl. Því það vita náttúrlega allir sem nenna að hugsa heila hugsun til enda að alkóhól er eitthvert sterkasta og hættulegasta fíkniefni sem til er og veldur að minnsta kosti 99% af öllum þeim hörmungum sem fíkniefni valda í heiminum. Tölfræðilega séð tekur því varla að minnast á önnur fíkniefni og eiturlyf. Fjarri sé það mér að gera lítið úr neyslu annarra eiturlyfja en áfengis og skelfilegum afleiðingum af hennar völdum en aðaláhersla í fíkniefnavörnum á auðvitað að vera á áfengisvandamálinu.

          Auðvitað hefði Borgarstjórn átt að vera búin að taka á þessum ósóma fyrir löngu í staðinn fyrir að standa í sandkassaleik við Ríkisvaldið um hver sé ábyrgur, hver eigi að standa straum af kostnaði við löggæslu og svo framvegis. Valdhafar í Reykjavík verða að horfast í augu við þá staðreynd að þeir eru ábyrgir fyrir því sem aflaga fer í borginni og til þess kjörnir að ráða bót á. Að maður tali nú ekki um slíkan smánarblett sem hér um ræðir. Hvergi nokkurs staðar í siðuðu samfélagi er annað eins látið viðgangast og styrjaldarástandið í miðborg Reykjavíkur um helgar, þar sem saklausu fólki er misþyrmt og það jafnvel barið til bana að öllum ásjáandi, og göturnar eins og vígvöllur á eftir, þaktar flugbeittum gerbrotum og skæðadrífu af drasli og óþverra.

          Við erum náttúrlega öll samsek í glæpnum með sinnuleysi okkar og afneitun en borgaryfirvöldum ber samt skylda til að gera eitthvað í málinu og það strax. Þau gætu byrjað á því þegjandi og hljóðalaust að margfalda fjölda löggæslumanna á þessum tíma. Standa þrjótana og ofbeldismennina að verki og láta þá gjalda fyrir. Æskilegast væri auðvitað ef hægt væri að leiða þeim fyrir sjónir hvað þeir hafi raunverulega verið að aðhafast og dæma þá til samfélagsþjónustu í stað sekta eða fangelsisvistar. Þeir þyrftu að taka til hendinni við að þrífa götur, almenningsaðstöðu og salerni eftir menningarnætur, og þeim yrði gert að vinna við aðhlynningu á bæklunardeildum sjúkrastofnana þar sem er að finna örkumla fólk eftir barsmíðar. Samfélagsþjónusta í stað hefðbundinna refsinga hefur víða verið reynd í siðuðum samfélögum og gefið góða raun.           Já, því miður er það nú komið á daginn að blessað R-lista fólkið, svo gott sem það er, er farið að fitla við sterkasta fíkniefnið á markaðnum, valdhrokann. Ég ætla bara að vona að það geri eitthvað í sínum málum áður en það er orðið um seinan. 

Við tæra lind

undir bláu fjalli

sast þú á morgni lífsins

og straukst minn óþjálasta lokk

(Mater dolorosa: Jóh. úr Kötlum)

Það er gaman til þess að vita að líflegar og frjóar umræður skuli hafa skapast svona rétt fyrir jólin um bók bókanna, eðli guðdómsins, kristilegt siðgæði, hvort ein trúarbrögð séu öðrum fremri og hvort menn geti ekki verið góðar manneskjur þótt trúlausir séu. Ný Biblíuþýðing hefur vakið upp snörp viðbrögð sem varpa ljósi á ýmsa þætti hinnar merku bókar. Nú er það svo að sannleikurinn er ekki í bókum, hversu góðar sem þær eru, ekki einu sinni í bók bókanna, Biblíunni. Við sem höfum orðið vitni að hruni kenninganna á öldinni sem leið vitum hve skammt kennisetningarnar ná og hve undraskjótt fagrar hugsjónir geta snúist í andhverfu sína. Hvar er guð? spurði barnið í kirkjunni.  Móðirin þrýsti hönd þess og leit það ástúðlegum augum. Fáum við nokkurn tíma betra svar við þessari spurningu allra spurninga? Því hvar er mildina, manngæskuna og fyrirgefninguna frekar að finna en hjá móðurinni? Náungakærleikur, trúarsannfæring um bræðralag meðal manna, allt getur þetta fokið út í veður og vind á einni nóttu eins og dæmin sanna. Raunar er afar fátt sem á er að treysta í háskalegum heimi. Mér er nær að halda að móðurástin sé það eina sem aldrei bregst. Hið eina sem endist um eilífar tíðir. Við þurfum því ekki að leita langt yfir skammt að guðdóminum. Við sjáum hann í sköpunarverkinu allt í kringum okkur. Að vori í daggarperlum á fyrsta ljósberanum eða bláklukkunni. Að vetri í vonarglampanum og gleðinni í augum barna okkar þegar þau vakna af værum svefni í faðmi fjölskyldunnar. Nei, sannleikann er ekki að finna í flóknum siðareglum tiltekinna trúarbragða né orðagjálfri um kristilegt siðgæði. Sannleikurinn felst í gjörðum okkar. Trú án verka er verri en dauð. Frá upphafi vega, löngu áður en Jesús Maríuson leit dagsins ljós hafa mæðurnar unnið þau verk sem Frelsarinn boðaði að leiddu til sáluhjálpar og eilífs lífs. Móðirin elskar barn sitt skilyrðislaust og er reiðubúin að leggja allt í sölurnar til að það megi lifa og dafna. Og hún lætur ekki sitja við orðin tóm. Um leið og barnið kemur í heiminn tekur hún það í faðm sinn, gefur því lífsvökvann, ruggar því og vaggar upp við móðurhjartað. Æ síðan fæðir hún það og klæðir, þrífur og baðar, vakir yfir því í veikindum, syngur það í svefn. Kyssir á bágtið, klappar á koll, hlustar á raunir. Þetta var hann Jesús Maríuson að segja okkur. Um börnin. Að þeirra væri guðsríkið. Að það sem við gerum okkar smæstu bræðrum það gerum við einnig honum. Að ef við viljum láta gott af okkur leiða hjálpum við þeim sem minna mega sín og eru í vanda staddir. Við það starfaði hann líka allt sitt líf, að hjálpa snauðum og sjúkum, hughreysta bersynduga, boða mildi, fyrirgefningu og miskunnsemi sem var nú ekki beinlínis í takt við hinn stranga refsiguð þess tíma. Ég hef reyndar lengi verið sannfærður um að Jesús Kristur hafi verið kona. Allt sem hann sagði og gerði var eins og sprottið úr hjarta góðrar móður. En ef svo var varð hann náttúrlega að halda því leyndu vegna feðraveldisins. Þess vegna höfum við Faðirvorið. En þótt ég fari alltaf með það upp á gamla mátann veit ég á meðan ég bæri varirnar að ég bið til móður okkar allra.

Vonandi verður þess ekki langt að bíða að ráðamenn átti sig á því sem ýmsir vita nú þegar. Að mikilsverðustu störfin sem unnin eru í samfélaginu séu umönnun barna og unglinga. Feðraorlofið er örlítið spor í rétta átt og að mínum dómi það gleðilegasta sem gerst hefur í íslensku samfélagi um langa hríð.

            Til skamms tíma hugsuðu mæðurnar um börnin. Karlmennirnir tóku við unglingunum úti í atvinnulífinu og kenndu þeim handtökin. -Ég er nú bara húsmóðir, sögðu þær stundum þegar konur fóru í auknum mæli út á vinnumarkaðinn. Þær sem heima voru og sáu um börnin gerðu það nefnilega kauplaust, þess vegna lítilsvirðandi atviksorðið bara. Og enn er það –bara, bara- að hlúa að börnum, veita þeim öryggi og hlýju í faðmi ástvina og síðar undir handleiðslu hjartahlýrra og vel menntaðra starfskrafta. Enn fá mæðurnar svo til engin laun. Eitthvað er til sem nefnist barnabætur, en svo smánarlegt að engu tali tekur. Kennarar í leikskólum og grunnskóla eru láglaunastéttir, upp til hópa konur. Enda feðraveldið enn við lýði á Íslandi.

Það er grátbroslegt til þess að vita að fjöldi Íslendinga telji sig þess umkominn að fyrirlíta og fordæma viðhorf íslamskra karlmanna til kvenna. Þótt ýmislegt megi að því fyrirkomulagi finna er mér stórlega til efs að konur og störf  kvenna njóti meiri virðingar á Íslandi en í ríkjum múslíma. Nei, kauplaust skal það vera að ganga með barn, fæða það í heiminn og fóstra fyrstu árin. Ekki mun það fyrir þær sakir að starfið sé svo létt og löðurmannlegt. Það vita allir sem gætt hafa barna fyrstu árin í hverju það felst. Ég hef talað við heljarmenni og togarajaxla sem segjast aldrei hafa komist í hann krappari en í þau skipti sem þeir neyddust til að taka að sér börn sín vegna veikinda móður. Því mæðurnar gefast aldrei upp meðan þær geta staðið á fótunum.

Ef ráðamenn á Íslandi bæru snefil af virðingu fyrir konum sínum og störfum þeirra myndu þeir á augabragði sjá svo um að strax við getnað færi verðandi móðir á hæstu laun í samfélaginu. Því með leyfi að spyrja: Hvar er ábyrgðin meiri? Í hvaða starfi varðar það þjóðarheill meira að vel eða illa takist til? Ef aðeins er litið til efnahagslega þáttarins ætti það að liggja í augum uppi hvort það borgar sig eða ekki að leggja allt í sölurnar við uppeldi barna. Það vita allir sem nenna að hugsa heila hugsun til enda að þar er grundvöllur samfélagsins lagður. Hvorki meira né minna. Heilbrigðir einstaklingar til sálar og líkama skapa ómæld auðævi en óheilbrigðir miljarða tjón. Það er hörmulegt að á tuttugustu og fyrstu öldinni skuli upplýsingin og menntunin ekki vera á hærra stigi meðal ráðamanna, hagfræðinga, viðskiptafræðinga og lögspekinga. Sannast þar að löng skólaganga og ábúðarmiklir titlar og gráður tryggja ekki góða menntun og skýra hugsun. Hvað varðar glámskyggni á mikilvægi uppeldis gæti maður freistast til að halda hið gagnstæða. Og að þrátt fyrir skólagöngu á æðri stigum séu embættismenn og valdhafar enn í viðjum þess feðraveldis sem lengst af hélt konur sínar sem þræla og húsdýr.      

Vorið er í nánd. Þessi blessaði árstími sem Íslendingar hafa beðið með von í hjarta langar, myrkar nætur. Ýlir, mörsugur, þorri og góa að baki.

Einmánuður andar nepju/ öslar snjó og hendir krepju, segir í gamalli þulu um fornu mánaðaheitin.  Svo kemur harpa með sumardeginum fyrsta, og lítil stúlka fær röndótta sokka og slaufur í hárið í sumargjöf. Þegar sést til fyrstu lóunnar er björninn unninn. Grösin fikra sig upp úr moldinni og lækir taka að fossa og skoppa.

Sá sem þessar línur ritar hefur alla tíð verið mikill aðdáandi íslensku villiblómanna og hefur aldrei þurft annan blómagarð en þann sem hann sprangar um á sumrin með nefið ofan í jörðinni.

Fátt lít ég fegurra en þessar pensilstrokur skaparans. Eftir að hafa lifað og hrærst í svarthvítu umhverfi mánuðum saman hungrar mig og þyrstir í rautt, grænt, gult og blátt. Mýrfjóluna finn ég venjulega fyrst, svo hæverska og hlédræga að maður þarf að fara á fjóra fætur og þreifa fyrir sér til að nema undrið, dauffjólublátt með dökkum æðum og gulum kolli í kjarnanum. Gullmura og lambagras fylgja í kjölfarið. Að leggjast í döggvott grasið, umfaðma iðjagrænan hnausinn, leggja kinn við bleik blómin og draga djúpt andann. Efins að öllu meiri sæla veitist dauðlegum manni. Fjalldalafífillinn drúpir höfði á háum legg með flauelsblöð utan um bleikt og gult. Og þegar blágresið blíða fer að breiða úr sér í brekkunum er sumarið komið. Liturinn kallast á við himinblámann, ilmurinn  úr blænum rennur saman við fuglasöng og undursamleg tilfinning gerir vart við sig í brjóstinu á nýjan leik. Íslensku villiblómin eru sérstök að því leyti að þau sjást svo vel á berangrinum, ólíkt því sem gerist í heitu löndunum þar sem smáblómin hverfa mörg hver í alla gróðurbenduna. Allt sumarið fylgist ég grannt með  komutíma blessaðra blómanna. Það er eins og að hitta gamlan kunningja eftir langan aðskilnað. Einn morguninn er hann kominn í hlaðvarpann og heilsar mér með virktum. Við verðum báðir eitt bros, tökum tal saman um tíðina og hvernig útlitið sé með sól og vætu. Það sem eftir er sumars hittumst við reglulega og berum saman bækur okkar.

Þessir smávinir mínir eru hver með sínu móti og heita margir svo fallegum nöfnum að unun er að hafa þau á tungu. Meyjaraugað skreytir moldarflögin, klettafrúin trónir  í tignarlegri ró efst í klettaborgum og er af sumum nefnd drottning blómanna. Augnfróin er svo feimin að maður þarf að leggjast á jörðina til að komast í kynni við hana, en undurfögur þegar augun nema loks fjólubláar og gular æðar í hvítunni. Smjörgrasið strýkur manni um kinn með mjúkum,dökkfjólubláum vendi. Stjörnusteinbrjótur sprettur upp úr döggvuðum mosabreiðum. Lindadúnurtin vaggar keik á grönnum legg og lækjarsytran hjalar við rauðbleik blómin. Sjöstjarna og músareyra, gleym- mér- ei, dýragras og eyrarrós. Uppi á hálendinu eiga gullbrá og tröllastakkur heimkynni sín, ásamt mosalyngi með fíngerðu bjöllurnar sínar.

Að velta sér upp úr dögginni á Jónsmessunótt í smjörlaufi, loðvíði og aðalbláberjalyngi, leggjast svo til hvílu undir súð og hugsa – má mikið vera ef þeir luma einhvers staðar á betri heilun.

Guð fylgist sífellt með

okkur og notar til þess

augu dýranna

                      (Ókunnur höfundur)

Einhvern tíma á síðasta ári kom frétt í Morgunblaðinu undir fyrirsögninni: Fékk nýtt líf í svefnherberginu. Greinin var um folald sem komið var í dauðann og átti að fara að lóga þegar einhverjum datt í hug að hafa samband við fólkið í dýragarðinum í Slakka í Laugarási og gefa því kost á að eignast folaldið ef því tækist að lífga það við. Og kraftaverkið gerðist með guðs hjálp og góðra manna. Þar komu við sögu sænsk stúlka, sem heitir Liv og var starfsmaður í garðinum, og Ingimar Sveinsson á Hvanneyri, kraftaverkamaður í dýralækningum, sem lagði til uppskriftina að sérstakri blöndu af mjólk, kamillutei og matarsóda sem folaldinu var gefin. Sænska stúlkan bað um að folaldið yrði flutt inn í svefnherbergi sitt og var það gert. Gaf hún því töfrablönduna góðu á tveggja tíma fresti alla nóttina og upp úr því fór það að hjarna við. Ekki veit ég hvers vegna þetta greinarkorn hafði svona mikil áhrif á mig. Já, gott ef mér vöknaði ekki um augu meðan á lestrinum stóð og ég varð allur svo meyr og mjúkur innan í mér. Kannski var það vegna þess að maður fær alltof sjaldan svona hugljúfar fréttir í fjölmiðlum. Hvern einasta dag árið um kring rignir yfir mann þvílíkri fréttadembu af ránum, morðum, nauðgunum, styrjöldum, stórslysum og hræðilegum náttúruhamförum að oftar en ekki fær maður það á tilfinninguna að allt sé á góðri leið með að fara til andskotans. Á seinni árum hef ég mátt hafa mig allan við til þess að fá ekki slagsíðu á hugsanaganginn, skreiðast upp í rúm og breiða upp fyrir haus. Loks var svo komið að við svo búið mátti ekki standa. Ég var nauðbeygður til að vernda mig gegn þessum ósköpum og finna ráð til að verða glöggskyggnari á bjartari hliðar lífsins. Það fyrsta sem ég gerði var að draga mjög úr neyslu á útvarps- og sjónvarpsfréttum. Auðvitað steypist líka yfir mann þessi holskefla af ógnarfréttum í dagblöðunum en ég tók upp þann sið að fletta yfir á aðra síðu ef eitthvað sérlega ókræsilegt bar fyrir augu mín. Nú er ég alltaf á höttunum eftir góðu fréttunum á meðan ég er að lesa. Stundum er uppskeran ansi rýr en það má mikið vera ef ég finn ekki eitthvað í hverju blaði sem hlýjar mér um hjartarætur. Ég hef gjarnan þann háttinn á að ég margles viðkomandi frétt, skoða hana frá öllum hliðum og smjatta og kjamsa á hverjum ætum bita sem þar finnst. Á eftir klippi ég hana stundum út og les fyrir mína nánustu þeim til upplyftingar. Þótt undarlegt megi virðast eru þessir ástvinir mínir oft og tíðum roknir út í veður og vind þegar ég er um það bil að draga úrklippurnar upp úr pússi mínu. En hvað sem því líður hefur þetta hjálpað mér heilmikið við að halda jafnaðargeðinu. Einkum hafa falleg og skondin fréttakorn af dýrum reynst mér mikil sálubót í gegnum árin. Ég minnist kýrinnar sem sleit sig lausa vestur á fjörðum þegar verið var að leiða hana til slátrunar. Sú gamla skeiðaði alla leið niður í fjöru, skellti sér í sjóinn og synti yfir fjörðinn þar sem bóndi nokkur tók við henni og leiddi í fjós sitt. Þar hefur hún verið síðan og fætt hvern kálfinn á fætur öðrum. Hvalasögur eru einnig mitt uppáhald þar sem heilu þorpin, bæirnir, já gott ef ekki heilu samfélögin sameinast í viðleitni sinni til þess að bjarga blessuðum skepnunum á haf út eftir að þær hafa synt á land án nokkurrar sjáanlegrar ástæðu. Nema ef til vill þeirrar að vilja mótmæla ástandi heimsins og hvernig mannskepnan hefur hagað sér gagnvart lífríki sjávarins. Það kæmi mér ekki á óvart að þær hetjur finnist meðal hvalanna sem séu reiðubúnar að færa þessa helgustu fórn til þess að koma vitinu fyrir manninn og sanna með því það sem ýmsa hefur grunað, að hvalurinn sé ekki einungis miklu vitrari skepna en maðurinn, heldur líka hugrakkari og fórnfúsari. Ég minnist myndar af hrafni sem settist alltaf á hjól hjá strák þegar hann fór niður á bryggju að veiða. Maríuerlu sem gert hafði sér hreiður ofan á vatnskassa undir vélarhlíf bifreiðar, sem varð til þess að eigandi hennar lagði henni þar til ungarnir voru komnir úr hreiðrinu. Og fyrir nokkru bjargaði Jón Karl Snorrason, flugstjóri hjá Flugfélagi Íslands, andafjölskyldu þegar hann var að lenda Fokkervél á Ísafjarðarflugvelli. Hann lyfti einfaldlega vélinni rétt áður en hjól hennar snertu flugbrautina þegar hann sá þar önd á vappi með ungahópinn sinn. Ég vel hann hér með mann ársins.

Já, það er eins og skyndilegar uppákomur sem tengjast dýrum laði fram það besta í mannskepnunni og hvernig skyldi standa á því að mörgum okkar veitist auðveldara að sýna dýrunum ást og umhyggju en meðbræðrum okkar og systrum.

Það skyldi þó aldrei vera að maðurinn sé orðinn svo firrtur í hringiðu nútímatækni og svokallaðra framfara að hann kenni aðeins uppruna síns í umgengni við dýrin.

Það fer alltaf um mig einhver ónotakennd þegar ég heyri þetta orð eða sé það á prenti, enda hrokinn eða drambið ein af dauðasyndunum sjö. Og þótt orðið dauðasynd sé svo sem ekkert uppörvandi heldur, þá getur maður samt vel tekið sér orðið synd í munn án þess að fá af því verulegt óbragð. Sem má ef til vill rekja til breyttrar ímyndar guðdómsins. Í stað mikilúðlegs ættarhöfðingja sem aðhylltist harðar refsingar fyrir minnstu frávik frá lögmálinu er sem betur fer komin mildari og kvenlegri vera sem hefur meiri skilning á breyskleika mannanna barna.

          Einkennilegt með orðin og hvaða bragð þau gefa frá sér þegar við veltum þeim á tungu okkar. Hvað veldur því að sumum viljum við hrækja út úr okkur samstundis en smjatta á öðrum án afláts? Hvaðan fáum við merkingu í orðin? Það gæti orðið býsna skemmtilegt rannsóknarefni þótt hefðbundnir fræðimenn og málvísindamenn væru allt eins líklegir til að gera úr því eitthvað allt annað.

          En aftur að hrokanum. Sumar syndir hafa fengið á sig verri stimpil en aðrar, samanber dauðasyndirnar sjö, eða höfuðsyndirnar eins og þær heita víst. Það er í eðli mannskepnunnar að flokka og mæla alla hluti og gefa þeim einkunnir. Ég hef til dæmis oft heyrt því fleygt að hrokinn sé versta syndin og þá væntanlega refsingin í samræmi við það. Málshátturinn ,,dramb er falli næst“ bendir ótvírætt til þess að reynslan hafi sýnt að manni hefnist fyrir hroka og ofurdramb. Fræg eru dæmin úr veraldarsögunni um herkonunga sem voru farnir að trúa því að þeir væru ósigrandi og hittu þá von bráðar ofjarl sinn. Orðið hroki er enn fremur svo nauðalíkt orðinu hráka, að vel mætti hugsa sér að það að sýna einhverjum hroka jafngilti því að hrækja framan í hann.

          En því er nú verið að viðra þessa höfuðsynd að mikið hefur undanfarið verið rætt um hroka þeirra sem valdið hafa. Að ráðamenn sýni almenningi hvað eftir annað lítilsvirðingu með því að hygla sínu fólki umfram aðra og hugsi fyrst og fremst um að tryggja eigin hagsmuni. Allt vald er vandmeðfarið enda lýðræðinu fyrir bestu að skipt sé um fólk í æðstu stöðum áður en spillingin nær að grípa það heljartökum. Í sumum lýðræðisríkjum hefur verið komið á föstum reglum hvað þetta varðar og tel ég brýnt að við Íslendingar tökum okkur það til fyrirmyndar.  

          En nú er það svo að ekkert er auðveldara en að standa utan við og gagnrýna verk annarra. Neikvæð umfjöllun og óvægin gagnrýni um hvaðeina getur orðið að leiðum ávana. Heilbrigt aðhald og málefnaleg umræða er eitt, atvinnumennska í rógi annað. Ég gríp stundum til þess ráðs ef umræðan og hneykslunin í þjóðfélaginu kemst á hástig, að líta í eigin barm. Og það er eins og við manninn mælt, ég verð óðar í bili mildari í dómum og tek aftur til við daglegt amstur sáttari við guð og menn.  Því ég þarf ekki lengi að leita. Eigingirnin og sjálfsréttlætingin er skammt undan. Tilhneigingin að horfa alltaf á hlutina út frá sjálfum mér og mínum hagsmunum. Hvað get ég haft upp úr því? Hvernig fer ég út úr þessu? Hvernig get ég komið ár minni best fyrir borð? Þetta eru spurningar sem ég heyri hvíslað ísmeygilegri röddu innst í hugskoti mínu við ótal tækifæri. Og hvað með hrokann sem mér fannst svo ógeðfelldur að mig langaði að hrækja orðinu út úr mér um leið og það kom upp í hugann? Hef ég aldrei sett mig á háan hest? Hefur mér aldrei fundist að ég þyrfti ekki að fylgja leikreglum eins nákvæmlega og sumir aðrir?

          Mér er enn í fersku minni þegar flensan geisaði hér um árið og allir veiktust í kringum mig, ástvinir, ættingjar og starfsfélagar. Þeir bókstaflega hrundu niður eins og flugur. En ég stóð þetta allt af mér með bros á vör. Því veikara sem fólkið mitt varð, því reistari varð ég. Að flensufaraldrinum loknum var ég ekki í nokkrum vafa. Heilbrigðir lífshættir mínir, skynsamlegt fæðuval, útivist og hreyfing höfðu styrkt ónæmiskerfið það mikið að venjulegir flensuvírusar bitu hreinlega ekkert á því. Og ekki spillti sjálfsagt hugleiðslan í lótusstellingunni. Heilbrigð sál í hraustum líkama, það var lóðið. Og mér er eiður sær, ég ekki einungis vorkenndi þessum pestargemlingum í kringum mig, heldur leit ég hreinlega niður á þá. Gátu þeir ekki sjálfum sér um kennt? Nennti þetta fólk nokkurn tíma að hreyfa sig úr stað? Kom það einhvern tíma út undir bert loft? Úðaði það ekki í sig alls konar óhollustu í tíma og ótíma? Þegar ég borðaði harðfisk og rúgbrauð, tróð það sig út af hamborgurum, pylsum og sætabrauði. Það var tími til komin að þetta ágæta fólk fengi að súpa seyðið sitt.

          Nokkrum mánuðum seinna gerði önnur flensa vart við sig, að sögn miklu mildari en sú fyrri. Sárafáir veiktust svo nokkru nam enda alls ekki um neinn faraldur að ræða. Samt veiktist sá sem þessar línur ritar, og svo heiftarlega að hann sá þann kost vænstan að biðjast auðmjúklega vægðar. Því eftir þriggja sólarhringa vítiskvalir og örvæntingu þar sem engin læknisráð dugðu rann það upp fyrir mér að auðvitað var verið að sýna mér í tvo heimana. Þetta var refsingin fyrir mikilmennskuna og hrokann. Ekki segi ég nú að ég hafi endanlega lært mína mína lexíu hvað hrokann varðar, það væri til of mikils mælst, en síðan þá hef ég gætt þess vel að staðsetja mig í miðjum hópi syndugra og veikbyggðra og láta sem minnst á mér bera. Þar er minn staður.

          Syndarar allra landa sameinist. Halelúja.     

Mér fannst dálítið skondið að lesa eftirfarandi frétt í Morgunblaðinu fyrir skemmstu, með fyrirsögninni:

Húðkrabbamein til bóta.

“Vísindamenn hafa komist að þeirri óvæntu niðurstöðu að húðkrabbamein geti verið til marks um heilbrigði, að sögn JyllandsPosten. Húðkrabbamein er auðmeðhöndlað og dregur sjúklinga sjaldan til dauða. Raunar eru líkurnar á því að sjúklingar lifi sjúkdóminn af ríflega 100%, þ. e. þeir sem hafa greinst með húðkrabbamein lifa að meðaltali heldur lengur en hinir.”

Svo mörg voru þau orð.

Sá hræðsluáróður sem rekinn hefur verið í fjölmiðlum undanfarin ár um þá gífurlegu hættu sem fylgi sólböðum hefur örugglega ekki farið framhjá neinum. Hver sérfræðingurinn eftir annan hefur látið móðan mása um þessa ógn sem að mannfólkinu steðji, einkum þó bleiknefjunum sem byggja norðurhjarann. Varla sé óhætt fyrir þá að vera á ferli í sólskini hvað þá heldur að þeir beri hörund sitt fyrir þessum lífshættulegu geislum. Láti þeir samt sem áður ekki segjast eru þeim lagðar lífsreglurnar svo um munar. Það gildi líf og dauða að maka sig allan í lútsterkum sólarvarnarkremum. Brýnt sé að gera það að minnsta kosti tveimur tímum áður en holdið er berað fyrir sólinni og svo á klukkutíma fresti upp frá því. Alltaf er endað á að taka fram að best sé auðvitað að láta þetta hættuspil eiga sig. Halda sig einlagt fjarri sólu og eiga þar af  leiðandi góða daga.

Margir svokallaðir sérfræðingar vinna að sjálfsögðu ómetanlegt starf, og þá ekki hvað síst á sviði læknavísindanna. En þessu ágæta fólki, körlum og konum, er um leið viss hætta búin. Eftirsótt, elskað og dáð, á svimandi háum launum, fer það ef til vill að trúa að það geti læknað alla kvilla með sérfræðikunnáttu sinni. Ýmis gamanmál eru höfð uppi um þessa tilhneigingu sérfræðinganna. Að ýmsir þeirra séu snöggir að greina sjúklinginn inn á sitt svið og óðar í bili komnir með hann í þá meðferð sem sérþekking þeirra segir til um. Að þeir standi svo dyggan vörð um sína kenningu að þeir verði súrir ef ekki er farið að þeirra ráðum og fussi jafnvel og sveii ef sjúklingurinn fær bót meina sinna eftir öðrum aðferðum en þeir mæltu fyrir um. Þetta viðhorf er stundum kallað rörsýn og ef henni er beitt  í greiningu og meðhöndlun er hætt við að menn þurfi stundum að grípa til frasans:  Aðgerðin heppnaðist fullkomlega en sjúklingurinn dó.

En svo ég snúi mér aftur að hinni merkilegu niðurstöðu vísindamanna að húðkrabbamein geti verið til marks um heilbrigði þá blasir hættan við sem steðjar að blessuðum sérfræðingunum. Nefnilega að þeir viti alltaf meira og meira um minna og minna. Verði svo uppteknir af sínu sviði að þeir gleymi að líta á heildarmyndina. Í tilviki sóldýrkendanna  læðist strax að manni sá grunur að sérfræðingarnir hafi ekki séð til sólar í þessu efni. Eða öllu heldur ekki séð sólina fyrir húðinni. Og gleymt því í svipinn að blessuð sólin elskar allt/allt með kossi vekur.

Að vera úti við, draga djúpt andann og njóta sólargeislanna hefur löngum verið talin mesta heilsubót. Birta, súrefni, vítamín. Bjartsýni, lífsgleði, vellíðan. Þakklæti til lífgjafans. Allir þessir þættir stuðla að heilbrigði og auka lífsgæði. Lífsgleði njóttu. Lífið er ekki sjúkdómur sem á að taka meðal við. Og þótt vissulega sé hægt að fara offari í sólböðum þá er það ábyrgðarhluti að koma óorði á blessaða sólina fyrir þær sakir.

Eftir að hafa fylgst með heimsmálunum undanfarnar vikur rifjaðist upp fyrir mér eftirfarandi klausa sem ég hafði einhvern tíma rekist á og höfð var eftir Woody Allen:

ÖRUGGASTA MERKIÐ UM AÐ VITIBORNAR VERUR SÉ AÐ FINNA Á ÖÐRUM HNÖTTUM ER AÐ ÞÆR HAFA EKKI REYNT AÐ HAFA SAMBAND VIÐ OKKUR.

Það verður að segjast eins og er að það er hreint ekki fýsilegur kostur að setjast að á plánetunni JÖRÐ nú um stundir ef litið er til þeirrar lífveru sem virðist nú hafa örlög hennar í hendi sér. Taumlaus græðgi, yfirgangur og grimmd eru aðalsmerki þessarar tegundar, sem einhver húmoristinn gaf í eina tíð nafnið HOMO SAPIENS, og kemur æ betur og betur í ljós hvílíkur stjörnubrandari það er.

         Alla tuttugustu öldina gekk á með slíkum hjaðningavígum, yfirgengilegum illverkum og fjöldamorðum á saklausu fólki, að maður þarf að vera ótrúlega kaldrifjaður eða tilfinningasljór til að geta haldið sönsum, verði manni hugsað til þess arna. Enda öllu trúlegra að mannkynið allt, þar með talinn þú, lesandi góður og ég sem þessar línur rita, sé orðið hugsjúkt af þessum ósköpum. Líklega er það rétt sem einhverjum hugsuðinum varð einu sinni að orði: AÐEINS GUÐ GETUR LEITT HUGANN AÐ HINU ILLA ÁN ÞESS AÐ SPILLAST.

         Hugsuðir og mannvinir í öllum menningarsamfélögum hafa alltaf verið að vona að mannskepnan lærði á endanum sína lexíu, fengi nóg af hryllingnum, fargaði vopnunum og færi að leggja stund á ástir í staðinn fyrir stríð. MAKE LOVE NOT WAR er eitt snjallasta ákall sem um getur, og hafi einhvern tíma verið tilefni til að mála stafi á spjald og þramma, þá er það nú.

         Hvernig væri nú að alþýða manna um gjörvallan hnöttinn, sem hefur meiri áhuga á fyrrnefnda verknaðinum en hinum síðari, legði niður vinnu og færi að þramma undir þessum formerkjum, lamaði þjóðfélögin og sinnti hreinlega ekki öðru en kröfugöngum í þágu algjörrar afvopnunar og friðar á meðal manna.

         Eitthvað verður að taka til bragðs, og auðvitað verður alþýðan að taka það að sér eins og svo oft áður þegar mikið hefur legið við. Ríkisstjórnir og valdhafar eru alls ófærir um þetta verk eins og dæmin sanna. Þessir aðilar kunna bara eina aðferð, og það er að mæta ofbeldi með enn meira ofbeldi og þar með er vítahringur illsku og haturs kominn í gang. Og þá vél virðist ekki með nokkru móti hægt að stoppa. Svo oft er búið að prófa AUGA FYRIR AUGA aðferðina, að ég er hræddur um að sá vísindamaður væri vandfundinn sem teldi ekki fullsannað haldleysi þeirrar kenningar. Nei, ekki aldeilis. Áfram skal haldið að berja höfðinu við steininn þar til heilaslettur lita allt umhverfið, það er nú allt SAPÍENSIÐ.

         Meira að segja á Íslandi, þar sem auðvitað er hlægilegt að taka sér vopn í hönd, eru valdhafar og æðstu embættismenn friðarríkisins rígfastir í hugmyndafræði hefndar, refsingar og miskunnarleysis. Í kjölfar atburðanna í Bandaríkjunum 11. september kvað forsætisráðherrann okkar fast að orði og hét á alla sína þegna að standa nú dyggan vörð sem aldrei fyrr um TÖNN FYRIR TÖNN fílósófíuna. Stóðu eldtungurnar nánast út úr honum, gneistaði úr augum og hnúarnir hvítnuðu þegar hann stóð við ræðupúltið og messaði yfir æskulýðnum í flokki sínum. Engin elsku mamma eða fánýtt friðarhjal á þeim bænum.

         Aðspurður í sjónvarpsþætti af sama tilefni lét biskup Íslands sig hafa það að svara ungu stúlkunni, sem spurði hvort hann teldi að hægt væri að fyrirgefa illvirkin 11. september, á þá lund að það væri ekki hægt. Hann tvítók það meira að segja til að það færi ekki framhjá neinum hver skoðun geistlegs yfirvalds væri í þessu efni. Slíka glæpi væri ekki hægt að fyrirgefa.

         Undirritaður kallar nú ekki allt ömmu sína en það verður að segjast eins og er að hann kófsvitnaði á stólbríkinni fyrir framan sjónvarpið og hélt fyrst að sér hefði misheyrst, en svo kom tvítekningin, og kaldur svitinn varð eftir. Biskupinn er bersýnilega búinn að gleyma í hverju kjarni kristindómsins er fólginn. En þessi Jesús, sem kristindómurinn er nú einu sinni kenndur við, var alltaf að nauða um fyrirgefninguna, að maður ætti að elska óvini sína og biðja fyrir þeim sem ofsækja mann. Bjóða fram vinstri vangann ef maður væri sleginn á þann hægri. Að sá einn sem syndlaus væri skyldi refsa meðbræðrum sínum og systrum. Þetta kenndi hann að væri nauðsynlegt til að koma á friði meðal manna. En auðvitað átti ekki að taka það bókstaflega sem hann var að þrugla seint og snemma um þessi mál, nei, nei, sei, sei, nei. Hann sagði nú svo margt hann Jesús.

         Eitthvað var sá sami Jesús líka að tala um að það sem mennirnir gerðu einum sinna smæstu bræðra, það gerðu þeir einnig honum. Og að hjálpræði sálarinnar væri ekki hvað síst í því fólgið að gefa hinum þurfandi helming eigna sinna. Það er kannski eilítið viðeigandi á þessum tímamótum að velta því fyrir sér hvernig svokallaðir kristnir menn hafa farið eftir þessum heilræðum Frelsarans.

         Upp í hugann koma myndir af kúgun, arðráni, þrælkun, útrýmingu, pyntingum og endalausri undirokun á lítilmagnanum í mannheimum, varnarlausu fólki sem notað er eins og dýr í þágu auðsöfnunar.

         Ef einhver snefill af sönnum kristindómi leynist enn meðal þjóða sem játa kristni þá er núna tími til kominn að þær taki höndum saman við að bæta fyrir glæpi sína gagnvart mannkyninu og vinda sér í að skapa betri heim. Og byrja á því að skila helmingnum af ránsfengnum til hinna sveltandi þjóða.

         Ef hinir skelfilegu atburðir við turnana tvo yrðu þrátt fyrir allt til þess að opna augu mannanna fyrir sannleikanum í friðarboðskapi Frelsarans þá gæti hinsta ósk þess fólks sem þar lét lífið ef til vill ræst. Sú orðlausa bæn um frið á jörðu saklausum börnum sínum til handa.

Undarlega hljótt hefur verið um bandaríska rithöfundinn, náttúrufræðinginn og heimspekinginn Henry David Thoreau. Eru þó mörg af baráttumálum hans mjög til umfjöllunar á 21. öldinni og að mínum dómi sannarlega ómaksins vert að leita í smiðju til hans við úrlausn á þeim vanda sem mannkynið á nú við að fást.  

            Henry David Thoreau fæddist árið 1817 í bænum Concord í Massachusetts. Eins og mörg mikilmenni var hann æði óhefðbundinn á margan hátt. Og þótt ég kalli hann rithöfund, náttúrufræðing og heimspeking myndu þeir hefðbundnu innan þessara stéttarfélaga ugglaust hafa sitthvað við þessa flokkun mína að athuga. Hann gaf aðeins út tvær bækur og nokkrar blaðagreinar í lifanda lífi og seldist fyrri bókin aðeins í tvö hundruð eintökum. Systir hans sá hins vegar um að koma verkum hans á framfæri við heiminn að honum látnum. Ekki alveg bráðónýt systir það.

            Hefðbundinn náttúrufræðingur var hann ekki, hafði enda enga prófgráðu í þeim vísindum. Þó er mér til efs að ötulli náttúruskoðara sé að finna í hópi náttúrufræðinga fyrr og síðar. Hann tilbað sköpunarverkið og var öllum stundum í náinni snertingu við jarðargróður, dýr merkurinnar og vatnanna. Hann nálgaðist eitt lítið blóm af djúpstæðri lotningu. Og sama máli gegndi um önnur náttúrufyrirbæri, tré, ský á himni, fugla og fiska. Í hans huga var eitthvað yfirskilvitlega dýrmætt fólgið í þessum birtingarformum lífhvolfsins og líta margir á hann sem  frumherja í friðun náttúrunnar og höfund að hugmyndum um umhverfisvernd.

            Fræðilegur heimspekingur var hann ekki að heldur en til hægðarauka mætti ef til vill segja að hann aðhylltist heimspeki einfaldleikans. Hann var ástríðufullur talsmaður þess að fólk einfaldaði líf sitt en tók alltaf fram að það væri heilög skylda hvers manns að finna sína eigin leið í þeim efnum sem öðrum. Í ritgerð um einfaldleikann (On Simplicity) segir hann á einum stað:  Við sóum lífi okkar í endalaust vafstur með einskisverða hluti. Látið fremur eitthvað tvennt eða þrennt til ykkar taka en að vasast í mörg hundruð málum. Og enn fremur: Heiðarlegum manni nægir í flestum tilfellum að telja upp að tíu á puttunum til að standa vel að vígi í viðskiptum en í algjörum undantekningartilfellum getur hann  gripið til tánna.

            Hann taldi frelsið til æðstu lífsgæða og mælti með þvi að vinna aðeins einn dag vikunnar en nota hina sex til að njóta þeirra  lystisemda sem lífið ber á borð. Hann gerði lítinn mun á því hvort maður væri hlekkjaður við stálhring inni í fangaklefa eða reku og haka á sinni eigin landareign. Honum var afar hugleikið hvernig hægt væri að framfleyta sér án þess að glata lífi sínu í leiðinni. Hann lét ekki sitja við orðin tóm heldur gerði ýmsar tilraunir á þessu sviði. Hann fullyrti að sér hefði tekist að sjá sér farborða í heilt ár með því að stunda almenna verkamannavinnu í aðeins sex vikur. Hann byggði sér bjálkakofa úti í skógi og bjó þar einn í meira en tvö ár og skrifaði að því loknu bók um þennan tíma og nefndi WALDEN, þar sem hann lýsir  reynslu sinni, tengir hana við lífsviðhorf sín og dregur saman í  listræna heild. Hann var spurður hvað hann hefði annars starfað þennan tíma og hann svaraði að bragði: Starfað? Eins og það sé ekki nóg starf að fylgjast með einni árstíðinni taka við af annarri.   

            En þótt sumir gætu nú haldið að þar færi aðeins sérvitur einsetumaður þá lét Henry David Thoreau sannarlega ekki sitt eftir liggja í samfélagsmálum. Hann var einn af hatrömmustu andstæðingum þrælahalds sem þá var enn við lýði í Bandaríkjunum, hélt eldheitar ræður gegn þessari forsmán og skrifaði greinar þar sem hann hvatti alla andvígismenn þrælahalds til að segja sig þegar í stað úr lögum við ríki og sveitarfélög og láta enga skatta né gjöld af hendi rakna til yfirvalda sem viðhéldu slíku fyrirkomulagi. Hann er því af mörgum talinn upphafsmaður borgaralegrar óhlýðni (Civil Disobedience). Hann hélt því fram að í þeim tilfellum sem lög og reglur samfélagsins stönguðust á við samvisku einstaklingsins ætti hann hiklaust að fylgja rödd samviskunnar í brjósti sínu og vinna að því öllum árum að fá hinum óréttlátu og mannskemmandi lögum breytt. Hann neitaði sjálfur árum saman að greiða skatt til Ríkisins sem ætlaður var til að standa straum af kostnaði við styrjöld Bandaríkjanna við Mexícó og var að lokum stungið í fangelsi fyrir vikið. Hann brást reiður við þegar honum var sleppt vegna þess að einhver hafði greitt fyrir hann skattinn (böndin bárust að frænku hans einni).

            Hvers konar friðsamlegum mótmælum hefur síðan verið beitt í hans anda með ótrúlegum árangri. Frægasta dæmið um það hve miklu er hægt að áorka án ofbeldis og blóðsúthellinga, er þegar Mahatma Gandhi gjörsigraði breska heimsveldið með staðfestu sinni og skinhoruðum  kroppnum einum vopna og bjargaði eflaust með því miljónum mannslífa.

Henry David Thoreau lést árdegis 6. maí 1862. Síðustu orðin á vörum hans voru ELGUR og INDÍÁNI. Með þeim kvaddi hann hinstu kveðju óbyggðirnar sem hann unni heitast.

Að svo mæltu vil ég skiljast við minn góða vin og velgjörðarmann með þessum orðum úr hans eigin penna:

Ef ég breiði út faðminn mót degi sem nóttu og ef mér finnst lífið anga sem blóm á vori, sé það síferskt og glitrandi eins og dögg á maríustakki, þá er ég hamingjusamur. Öll náttúran samfagnar mér og á þeirri stundu blessa ég lífið sem mig ól. Stórfenglegustu gjafir skaparans eru í minnstum metum. Yfirleitt gleymum við að þær séu til. Samt eru þær hinn sanni veruleiki. Undursamlegir leyndardómar lífsins verða aldrei settir í orð. Það sem ég uppsker á hverjum degi er eins ólýsanlegt og litbrigði dögunar eða rökkurmóðu. Stjörnur himinsins strá geislum sínum í lófa minn og angi af regnboganum er innan seilingar.

                                (H. D. Thoreau. Walden. Þýð. Eysteinn Björnsson)

Jól!

         Er til nokkurt orð sem hlýjar manni eins um hjartarætur? Umsvifalaust fer barnið í manni á kreik, þetta ómálga barn sem kann bara að skríkja, hlæja og syngja.

         Langtímum saman er það læst inni í herbergi sínu upp á vatn og brauð án þess að fá að hitta nokkra lifandi sálu. Ég veit dæmi þess að sum barnanna þurfa ekki aðeins að hírast innilokuð dögum eða vikum saman, heldur svo mánuðum skiptir, jafnvel árum. Oft eru það blessuð jólin sem koma þessum gleymdu börnum til bjargar. Þá hrekkur galdralæsingin upp og börn á öllum aldri koma hlaupandi niður stiga, fram ganga og ranghala, skríkjandi með ljós í augum og útbreiddan faðminn. Ekki er að sjá að þau erfi þessa hrottalegu meðferð við nokkurn mann heldur taka þau umyrðalaust að hjálpa til við hvert það verk sem verið er að vinna. Uppþvottur, bakstur, skúringar, tiltekt, skreytingar, innkaup verða leikur einn með aðstoð þessara barna sem alltaf eru í góðu skapi á hverju sem gengur. Þau eru sannarlega betri en engin þegar hliðra þarf til, miðla málum og sætta ólík sjónarmið við hátíðarhaldið, fá nýjar hugmyndir í kortagerð og föndri, velja jólapappír og merkispjöld og ákveða hvort nota eigi silfur- eða gullþráð.  Þau hnippa svo í mann í öllu atinu og segja að nú sé tími til kominn að setjast niður og fá sér piparkökur og jólaöl, og ef maður bregst ekki skjótt við þessum tilmælum grípa þau traustataki í föt manns og hanga þar og hanga þar til maður lætur loks undan. Þegar önnur piparkakan bráðnar uppi í manni taka minningarnar að streyma.

         Já, manstu ilminn af bréfinu utan um eplin í kassanum niðri í kjallara, manstu hvað maður var alltaf að bjóðast til að ná í eitthvað þangað niður og læsti á eftir sér? Manstu þegar við vorum að skoða loðnu lappirnar á rjúpunum sem héngu á veggnum í þvottahúsinu og þegar við skárum tvær af og geymdum undir koddanum til að strjúka fyrir svefninn? Manstu stóru skautana og skrítna skíðasleðann sem við fundum einu sinni undir drasli bakvið gamla skápinn og stálumst til að prófa? Og fórum alla leið á löngu tjörnina bakvið hólinn, stráðum snjósáldri á svellið og hömuðumst alveg fram í myrkur, nema hvað það var ekkert myrkur bara flennibjart tunglskin og það gneistaði og lýsti svo skemmtilega af svellinu að við ætluðum aldrei að geta hætt. Svo komu norðurljósin og við lögðumst á svellið, störðum og störðum og fengum fiðring í magann eins og maður væri að fara niður brekku á ofsahraða. Við stóðum ekki upp fyrr en við sáum stjörnuhrapið, því það fannst okkur svo sorglegt. Þegar við komum inn á eftir ísköld á puttunum og tánum og fengum kakó og hálfmána með sveskjusultu?

         Manstu þegar við vorum að velja jólagjafir handa mömmu og spurðum pabba? Veriði bara þæg við hana mömmu ykkar, sagði hann, það er besta jólagjöfin. Og manstu hvað hann varð skrítinn á svipinn þegar þú sagðir: Af hverju ert þú þá ekki bara þægur við hana sjálfur?

         Manstu hvað við vönduðum okkur að velja jólagjafir handa Bjössa frænda og Siggu frænku og hvað við veltum þeim lengi fyrir okkur þegar við komum heim? Þær voru svo fallegar að á endanum tímdum við ekki að láta þær frá okkur og gáfum hvort öðru í jólagjöf. Manstu þegar pabbi og mamma voru að setja upp músastigana og gátu aldrei ákveðið sig hvaða litur ætti að vera í hverju herbergi? Á endanum fór mamma að gráta og sagðist ætla að hætta við að halda jól það væri hvort sem er aldrei hægt að vera sammála um neitt sem ætti að gera, og við störðum á pabba sem stóð enn uppi á stól með langan, grænan músastiga í hendinni og við fórum þá líka að gráta og grétum öll í kór. Og pabba varð svo bilt við að hann datt niður af stólnum og lenti á borðinu sem fór um koll og hann fleytti kerlingar á eftir. Og þegar hann lá endilangur á gófinu byrjaði hann að hlæja eins og fífl og við gátum ekki annað en farið að hlæja með honum.

         Og manstu endalausan aðfangadaginn þegar þú hamaðist við að sópa og sópa, og ég mokaði snjó eins og vitlaus maður með stóru skóflunni þangað til ég var búinn að fá blöðrur í lófana og sveið alveg brjálæðislega þegar ég fór í bað? Manstu hjartsláttinn við þuklið á hörðu pökkunum í kringum jólatréð þegar við vorum ein í stofunni fyrir matinn? Og eldgömlu, ömurlegu ættjarðarlögin, alla borðsiðina og upplesturinn úr stóru bókinni þegar ég beit svo fast í glasið að það brotnaði og fór að blæða úr vörinni og allt uppistandið?  Manstu hvað ég var ergilegur yfir því að þú fékkst alltaf að lesa á pakkana, meira að segja þegar þú kunnir ekkert að lesa? Það mátti aldrei skemma pappírinn þegar verið var að taka utan af, heldur strjúka hann og brjóta eftir kúnstarinnar reglum. Og manstu hver var alltaf svo lengi að þessu að maður var alveg að brjálast? Manstu hver sagði alltaf: Einmitt það sem mig vantaði – einmitt sem mig vantaði? Og andvarpið þegar búið var að taka upp síðasta pakkann? Hvað maður var allur yndislega heitur og saddur, og þó ekki saddur. Og þegar maður teygði úr sér uppi í rúmi á eftir með fulla dós af konfekti og fór að tala við Jonna, Dísu og Kíkí?  Og sælan þegar maður sofnaði með bókina í fanginu.

Ekkert gerir mann sorgmæddari

en að sjá vængbrotinn fugl. (E.B)

Í febrúar ár hvert dreymir mig lóuhópinn. Ég sé hann koma af hafi og tylla sér á nesið. Þar er eins og einn fugl fari, svo samtaka eru lóurnar. Svartar, hvítar og guldröfnóttar spígspora þær fram og aftur, stinga nebba í mosa eða poll, hagræða fjöðrum og gefa frá sér hið tvítóna kvak sem hittir okkur íbúa norðurhjarans í hjartastað. Sá fyrri boðar fögnuð, birtu og blóm í haga en svo kemur hinn angurværi, ljúfsári tónn sem minnir okkur á hverfulleik lífsins og hve fljótt haustar að á ný.

Og mér hlær hugur í brjósti. Ég veit að senn koma fyrstu vorboðarnir að sunnan með fjaðraþyt og söng og lækir taka að hjala með fyrirheit um bjartar nætur og unaðsstundir við vötn til fjalla þar sem óðinshanar og himbrimahjón dvelja sumarlangt og eiga sér þá ósk heitasta að koma ungum sínum á legg.

Hann er út um allt eins og óðinshani, segir fólk þegar það vill lýsa athafnasömum og fljótvirkum einstaklingi. Óðinshönum gleymir enginn sem einu sinni hefur séð og fylgst með þeim þar sem þeir skoppa og kvika í vatnsskorpunni hraðar en auga á festi. En þeir eru gæfir, gæfari en flestir fuglar, flögra rétt á undan manni þar sem maður gengur á vatnsbakkanum, undrast leiftursnöggar hreyfingarnar og dáist að brúnu flosinu á bringu og baki. Og þau hjala við mann, hjónin. Segja frá ætinu við vatnið og afkomumöguleikum, frostnóttunum þremur fyrst í vor. Hávaðaroki sem feykti burt hreiðrinu sem nýbúið var að byggja, áhyggjunum af því að vera orðin fullseint á ferðinni með ungana. Og svo eru þau horfin út í buskann, en sjálfsagt ekki án þess að kasta á mann kveðju og þakka fyrir spjallið, þótt ég heyri það ekki með mínu klunnalega eyra.

Sumum finnst himbriminn fallegasti fugl landsins þar sem hann líður áfram, stór og tígulegur í sínum glæsta skrúða, konungur vatnsins með hljómþýðara ú-a-ú en nokkur önnur lifandi vera. En vei þeim sem ógna ungunum. Himbriminn hefur flugbeitta trjónu sem hann beitir miskunnarlaust gegn óboðnum gestum í eggjaleit.

Straumöndin, segja hinir. Straumöndin í bláu, hvítu, brúnu og rauðu, með augnskugga málaða af drottni sjálfum, þar sem hún strikar flúðir og straumbönd, lætur ölduna bera sig og ungahópinn inn í lygnuna undir ilmandi grónum bökkum.

Ekki er maríuerlan miklu síðri, íklædd hvítu, svörtu og gráu, með sitt íðilfagra stél sem hún dillar í sífellu um leið og hún tístir og syngur undurblítt, birtunni og gróandanum til dýrðar enda ekki erfitt að trúa því að hún sé sendiboði guðanna.

Þegar spóinn vellir graut þá er úti öll þraut, segir máltækið. Og hinn háfætti konungur holta og mela spígsporar kotroskinn um landareign sína sæll í þeirri vissu að einungis örfáum útvöldum auðnist að líta hreiðurstað hans. Svo vel er hann á verði og óþreytandi að fylgjast með öllum ferðum í námunda við heimkynni sín enda meistari í því að afvegaleiða tvífætlinga með háværu velli og flögri út og suður.

Hrossagaukurinn gerir að gamni sínu með stélfjöðrunum á svo tilþrifamikinn hátt að allir sem á hlýða upptendrast lífsgleði og taka til að hlæja. Flauelsmjúka hnoðra teymir hann svo beint úr eggjaskurninu út í móa og fóstrar í felum meðan vængstubbarnir lengjast.

Krían er þó kjarkmest þar sem hún leggur til atlögu við hverja ófreskjuna af annarri sem vogar sér að nálgast varpið. Æðarfugl, tjaldur og sandlóa njóta öll verndar hennar sumarlangt og sitja í friði að búum sínum. Þetta undralétta fis. Ekkert nema vængir og eldrauður goggurinn með hamslaust hugrekkið að vopni. Það eru ekki nema hraustustu berserkir sem hætta sér inn fyrir víglínuna, og er þá spurt að leikslokum.

Náið er fylgst með komu kríunnar til landsins og er hún enn öruggari vorboði en lóan. Fréttin berst eins og eldur í sinu um landið þvert og endilangt. Krían er komin. Allir fjölmiðlar sperrast við að verða fyrstir með þessi góðu tíðindi og ef til vill mætti segja að fátt gleðji geð guma meira á ísa köldu landi en fréttin um að lóan sé komin. Margir minnast blaðamanns á ónefndu dagblaði hér í Reykjavík sem var ákafur aðdáandi kríunnar. Áratugum saman sá hann um að flytja landsmönnum þessa frétt, hafði enda góð tengsl við útnesjamenn og vitaverði. Einu sinni var þó þessi ágæti blaðamaður sendur brýnna erinda til London að vorlagi og tyllti krían sér á landið á meðan. Fékk hann svohljóðandi hraðskeyti frá vinnufélögum sínum: KRÍAN ER KOMIN. HVAÐ EIGUM VIÐ AÐ GERA?

En áfram með farfuglana sem lífga upp á tilveruna hver með sínu móti.

Stelkurinn skartar bleikrauðum háleggjum, stígur gjarnan á mæninn undir kvöld og segir tíðindi dagsins hvellum rómi.

Steindepillinn skellir í góm í urðinni og skýst á milli steina.

Þegar smyrillinn kemur þjótandi eins og eldibrandur úr heimkynnum sínum í gilinu er hætta á ferðum og um stund verður allt kyrrt. Ekkert heyrist utan þytur sterklegra vængja.

Svo sperrir jaðrakaninn sig í blánni og þenur fagurrautt brjóstið áður en hann hefur sig á loft og spýtir úr sér tvírrandi tóni.

Þúfutittlingurinn leynist í litlum holum í þýfi og veltir ungviðinu út um munnann eina nóttina svo lítið ber á.

Og hreiðrin. Að fá að líta í körfu sem gerð er úr þúsundum tága og stráa, sjá á botninum sex fagurgræn egg sem þrastapabbinn syngur óð um í miðnætursólinni. Seinna setur maður stút á munninn, sýgur inn loftið og sér hungraða gogga opnast í eldrauð gin sem ólm eru í orm. Ef heppnin er með sést stundum stuttfjöður stinga sér af barði ofan í lautu.

En fyrr en varir er komið hausthljóð í vindinn. Lóurnar fara að hópa sig, fljúga fram á dal og dvelja þar í æfingabúðum uns byrjar til ferðarinnar miklu um óravegu í hafi.

Fyrir nokkrum árum las ég frétt af því í blaði að til stæði að hvíla einkabílinn í mörgum borgum Evrópu tiltekinn dag í september. Var átakinu gefið nafnið BÍLLAUSI DAGURINN. Þegar dagurinn nálgaðist og ég heyrði ekkert um þetta talað í höfuðborginni Reykjavík hingdi ég í Ráðhúsið og spurðist fyrir. Ekki man ég hvað ég talaði við marga fulltrúa í þeirri stofnun en enginn þeirra hafði heyrt að þetta stæði til og létu sér flestir fátt um finnast. Enda leið sá dagur svo að ekki var minnst einu orði á að taka þátt í þessu umhverfisvæna átaki vina okkar í Evrópu.

          Síðan hefur það verið árviss viðburður í Evrópu að efna til BÍLLAUSA DAGSINS 22. september. Þetta framtak hefur ugglaust sprottið af áhyggjum borgarbúa hvarvetna á þéttbýlum svæðum af sívaxandi mengun, hávaða og umferðarteppu sem rekja má til óhóflegrar notkunar einkabílsins. Því hefur verið ætlað að vekja fólk til umhugsunar um það hvað hver og einn gæti lagt af mörkum til þess að gera borgirnar okkar lífvænlegar að nýju. Margir hafa spáð því að ef ekki verði að gert muni fljótlega verða ólíft í mörgum borgum enda þarf fólk nú þegar sums staðar að nota gasgrímur til að halda lífi. Þetta átak með BÍLLAUSA DAGINN hefur vakið verðskuldaða athygli og aukið áhuga á að finna lausn á þessum knýjandi vanda.

          Ekki hefur þó farið mikið fyrir þessari vakningu hér á Íslandi. Aldamótaárið var rétt aðeins minnst á þennan dag og ýjað að því einhvers staðar að æskilegt væri að skilja einkabílinn eftir, en við nánast engar undirtektir. En síðastliðið haust var umferðarráð Reykjavíkur að burðast við að taka þátt í deginum og tilkynnti umferðarviku  sem enda ætti með BÍLLAUSA DEGINUM 22. september. 

          Þennan umrædda dag þurfti undirritaður að skreppa úr Breiðholtinu niður í Álfheima og fannst kjörið að nota til þess hjólhest sinn. Átti ég von á að hitta urmul af gangandi og hjólandi vegfarendum í veðurblíðunni. En það er skemmst frá því að segja að á þessari leið sá ég engan mann á  gangi og aðeins einn á hjóli fyrir utan Glæsibæ, barnungan. Aftur á móti munaði ekki nema hársbreidd að ég yrði fyrir bíl í einni slaufunni í mannvirkinu mikla við Stekkjarbakka sem kennt er við mislæg gatnamót. Hið illa auga, sem bílstjórinn sendi mér um leið og hann gerði sér grein fyrir geimverunni sem líkamnaðist allt í einu á malbikinu fyrir framan hann, fylgir mér enn og langar mig ekki að verða aftur á vegi þess manns.

          Ekki gat ég með nokkru móti séð að umferð einkabílsins væri neitt minni þennan dag en aðra daga og þessar núll komma eitthvað prósentur, eða hvað það nú var sem mælingarmeistarar átaksins hjá Borginni létu frá sér fara eru í meira lagi ótrúverðugar, og ekki kæmi mér á óvart þótt einhverjir þar á bæ hafi farið sinna ferða á bíl daginn þann. Öll framkvæmd og undirbúningur átaksins af þeirra hálfu var með slíkum eindæmum að engu tali tekur. Engar auglýsingar, nánast engin hvatning, engin viðtöl við framámenn eða fólkið á götunni um hvað það hygðist fyrir á bíllausa deginum. Það var náttúrlega óþarfi, flestir voru einhuga um að hundsa átsakið, enda hugmyndin runnin sunnan úr Evrópu og Íslendingar ekki ginnkeyptir fyrir hollráðum úr þeirri áttinni.

          Já, tortímandinn á gúmmískónum hefur sannarlega náð þrælslegu taki á þorra íslensku þjóðarinnar og mun þar oftar en ekki um hreðjatak að ræða. Íslendingar nota einkabílinn í stað yfirhafna. Ef skreppa þarf út í pósthús, banka eða annarra erinda í gráupplögðu gangfæri skríða þeir í málmskjólið í staðinn og setja í gang. Menn víla ekki fyrir sér að sitja tímunum saman að nauðsynjalausu í halarófu bíla sem spúa baneitruðum gufum beint inn í loftinntakið hver hjá öðrum. Fólk borgar tugi þúsunda króna fyrir að láta laga rispu eða dæld á bretti eða hurð og skyldutryggingar einkabílsins þar af leiðandi himinháar. Olíufurstarnir stinga drjúgum hluta mánaðartekna okkar í vasa sína, enda sleikja þeir út um á hverri bensínstöð. Og til að bæta gráu ofan á svart er engu líkara en að sumt fólk breytist í árásargjarnt og illskeytt vélmenni um leið og það sest undir stýri og ræsir maskínuna. Og vei þeim sem á vegi þess verða.    

          Frá því snemma á morgnana og þar til seint á kvöldin rennur stríður málmstraumur um allar helstu umferðargötur höfuðborgarinnar og er alltaf að aukast. Mengunin af útblæstrinum er orðin svo hrikaleg að engum dettur lengur í hug að nota gangstéttarnar meðfram Miklubraut og Hringbraut, eins og það var nú einu sinni notalegt og skemmtilegt að spranga þar um í eina tíð. Lendi maður í því að þurfa að komast leiðar sinnar á bíl á álagstímum endar það yfirleitt með dúndrandi hausverk og titrandi taugum.

          Þegar göturnar taka ekki lengur við sjá hinir vísu verkfræðingar og ráðamenn ekki annað grænna en byggja rándýr mannvirki eins og við Stekkjarbakka, með brúm, slaufum, torgum og akreinum, svo helmingi erfiðara er að komast leiðar sinnar en áður. Ekki hefur blessuðum mönnunum dottið í hug að besta ráðið til að vinna bug á þessu umferðaröngþveiti í borginni kynni að felast í því að hafa frítt í strætó fyrir alla og ferðir á 15 mínútna fresti.

          Því þótt Íslendingar séu glysgjarnir nokkuð og veikir fyrir tækninýjungum eru þeir ekki svo skyni skroppnir að kunna ekki gott að meta. Þessi einfalda aðgerð myndi bjarga fjölda mannslífa, spara óhemju fjármuni og skapa hreinni, fegurri og manneskjulegri borg. Svei mér þá ef fólk byrjaði bara ekki að syngja af gleði í strætó á morgnana, sloppið úr stálkrumlu tortímandans.

Þegar maður er farinn að trúa því í alvöru að allt sé að fara til andskotans á plánetunni Jörð þá er sannarlega kominn tími til að staldra við og íhuga málið. Ég verð að viðurkenna að undanfarna mánuði hef ég oft og einatt verið þessarar skoðunar. Ég fór að velta fyrir mér hvernig á þessu gæti staðið og þurfti reyndar ekki lengi að leita orsakanna.

Dag hvern rignir yfir mann fréttadembu af styrjöldum, stórslysum, morðum, ránum og nauðgunum. Ekki er nóg með að þessi holskefla ógnarfrétta steypist stanslaust yfir mann úr fjölmiðlatrektinni. Í ofanálag er fram borin gagnrýn samfélagsumræða, svokölluð, sem oftar en ekki samanstendur af ómerkilegu karpi, kvarti og kveini, skítkasti út í náungann og neikvæðri umfjöllun um hvaðeina sem aflaga fer. Þetta er nú ekki mjög gott ofan á brauð enda er sá sem þessar línur ritar búinn að fá sig fullsaddan af slíkum trakteringum.

Hvað með góðu fréttirnar? Getur verið að það séu engar góðar fréttir lengur? Ég klóra mér í hausnum og hugsa mig um. Hvað með dagblöðin? Það hljóta af og til að slæðast með góðar fréttir í blöðin. Þær týnast bara í öllu moldviðrinu. Og í þessum rituðum orðum rennur það upp fyrir mér. Til að bjarga sálarheill minni þarf ég sjálfur að leita uppi góðu fréttirnar, finna eitthvað verulega gott og gleðilegt sem er að gerast í samfélaginu. Ég berst um á hæl og hnakka en hvernig sem ég reyni dettur mér ekkert í hug. Kannski er ráð að fara í sund og vita hvort heilasellurnar frískast ekki við snarpan sundsprett. Ég skelli mér á hjólið og áður en ég veit af er ég að afklæðast í búningsklefanum. Snarast út og ofan í heita pottinn. Um leið hríslast sælutilfinningin um mig. Þetta er einmitt það sem mig vantaði. Ylvolgt vatnið leikur um allan líkamann, vaggar mér og gælir við mig. Eins og ég sé aftur í móðurkviði, óvitandi um harðneskju heimsins.

        Af hverju geri ég þetta ekki oftar? Hvenær sem tækifæri gefst? Það er einfalt og ódýrt og stendur öllum til boða frá því snemma á morgnana þar til seint á kvöldin. Og það lýkst upp fyrir mér. SUNDLAUGARNAR. Eru þær ekki eitthvað til að gleðjast yfir og tilvalið efni í góðan pistil?

Þvílíkt afbragð, þvílíkt hnossgæti. Að geta komið hingað eftir vinnu, dýft sér ofan í, fundið streituna og erfiði dagsins líða úr sér í heitu vatninu. Setjast síðan á bekk, spjalla við kunningjana á léttu nótunum, gleypa gúlsopa af súrefni sem mann sárvantaði svo á básnum í vinnunni, líta ljósa rönd á himni, hlæja að grátbroslegum uppákomum í samfélaginu, rifja upp gamlar minningar, fá fréttir og segja sjálfur.

        Í Danmörku og á Írlandi fara menn gjarnan á krá að afloknum vinnudegi til að slappa af og spjalla. Ég sé ekki betur en að laugarnar okkar gegni sama hlutverki og hvernig sem á því stendur get ég ekki varist þeirri hugsun að vatnið, hvort sem það er heitt eða kalt, henti okkur Íslendingum betur en bjórinn.

        Ég spenni greipar og þakka almættinu fyrir að hafa geymt heita vatnið í iðrum landsins okkar, að við mættum nýta og njóta í vetrarhörkum og myrkri til að mýkja lund og limi að afloknu striti hversdagsins. Þakklætið streymir um mig allan og laugar sál mína.

        Einhver skellir sér ofan í pottinn við hlið mér. Þegar ég lít upp sé ég að það  er Siggi.

        -Er það satt sem ég var að heyra að þú sért farinn að skrifa enn einn nöldurpistilinn í Moggann? segir hann um leið og hann tekur fyrir nefið og fer með hausinn í kaf.

Það eru aldrei réttu mennirnir

sem fá vonda samvisku.

                               Erich Maria Remarque

Það kann að vera að bera í bakkafullan lækinn að skrifa enn einn aldarpistilinn en ég hef mér það til málsbóta að sneiða hjá  núlldeilunni enda skiptir eitt ár afar litlu til eða frá á þessum tímamótum. Enn fremur finnst mér ýmsir hafa verið full borubrattir eftir þá tuttugustu og reyndar læðst að mér sá grunur að enn einu sinni ætli menn að koma sér hjá því að læra af reynslunni. Satt er það að við Íslendingar höfum fleytt rjómann ofan af flestu því sem til heilla horfir í nútímanum og aldrei hefur fólk í þessu landi haft meira handa í milli eða fleiri möguleika til að afla sér lífsgæða.

         En mikið vill meira og stutt í ágirndina og græðgina, þessa eðlisþætti mannskepnunnar, sem leitt hefur yfir hana meiri hörmungar en allar náttúruhamfarir samanlagðar. Hrokinn fylgir velgengninni eins og skugginn og ýmislegt bendir til þess við aldahvörf að ýmiss konar fordómar og virðingarleysi gagnvart öðrum þjóðum og kynstofnum lifi og dafni í okkar vel upplýsta fjölmiðlaþjóðfélagi.

         Til þess að nefna dæmi þykist ég hafa orðið þess var að Arabar og Islam eigi ekki upp á pallborðið hjá æði mörgum Íslendingum. Hryðjuverkamenn og Arabar eru nánast nefndir í sömu andránni. Hæðst er að menningu þeirra, trúarbrögðum og tilbeiðslusiðum og það fer ekki milli mála að þeir eru vondu kallarnir sem sífellt eru að áreita vel menntað og snyrtilegt fólk á Vesturlöndum.

         Nú nefni ég ekki Islam vegna þess að ég hafi kynnt mér sérstaklega þann menningarheim eða þjóðfélagsaðstæður. Um það veit ég átakanlega fátt. En það veit ég þó að ekki voru það Arabar eða Islam sem stóðu fyrir hræðilegustu grimmdarverkum og villimannlegasta viðbjóði sem nokkurn tíma hefur dunið yfir mannkynið, og er þó af ýmsu stórkostlegu að taka í þeim efnum. Nei, það voru frændur okkar, vinir og bandamenn í Evrópu sem tóku það að sér á öldinni sem nú er til umræðu.

         Ekki ætla ég að réttlæta hryðjuverk á saklausu fólki, gíslatöku, flugvélarán og önnur óhæfuverk en heldur blikna þau nú í samanburðinum við heimsstyrjaldirnar tvær. Það er blátt áfram grátbroslegt til þess að vita að Vesturlandabúar telji sig þess umkomna að kenna Aröbum mannasiði eða hneykslast á mannréttindabrotum í Kína. Ekki efa ég það að ýmislegt megi bæta mannréttindi hjá þeim þar eystra en ef ætti að útbúa einhvern mælikvarða á mannréttindabrot er ég ansi hræddur um að við eigum metið hér í vestri.

         Er hægt að hugsa sér glæpsamlegra mannréttindabrot en það að reka miljónir ungra manna miskunnarlaust út á vígvöllinn þar sem þeir eru sprengdir í tættlur eða höggnir í spað? Fallbyssufóður var það kallað! Hver skyldi hafa fundið upp þetta skelfilega orð?

         Margir þessara ungu manna voru reyndar ekkert annað en óharðnaðir unglingar sem rændir voru lífi sínu þegar það var um það bil að hefjast. Þeir fengu aldrei notið ásta með stúlkunni sinni né sáu lítinn handlegg teygja sig í átt til pabba síns.

         Og mæðurnar. Skyldi þeim hafa fundist brotin á sér mannréttindi? Satt að segja hef ég aldrei heyrt heimskulegri spurningu. Það þarf ekki að vera móðir til þess að vita upp á hár hvernig þeim hlýtur að hafa liðið með syni sína á vígvellinum, bíðandi dag og nótt eftir bréfi eða upphringingu.

         Ég er að tala um fyrri heimsstyrjöldina sem flestir virðast nú vera búnir að gleyma. Að minnsta kosti hef ég ekki heyrt þess getið í allri umræðunni undanfarið um bætta sagnfræðikennslu í skólum að til standi að taka upp það námsefni.

         Eitt af því sem ég verð forsjóninni ævinlega þakklátur fyrir er að ég skyldi álpast til þess á unga aldri að lesa bókina TÍÐINDALAUST Á VESTURVÍGSTÖÐVUNUM eftir Remarque. Það er besta og reyndar eina uppfræðslan sem ég hef fengið í sagnfræði um dagana og er ég þó ekki alveg óskólagenginn.

         Það er auðvitað ekki nokkur lífsins leið að gera sér í hugarlund allar þær þjáningar og þann viðurstyggilega hrylling sem ungu hermennirnir þurftu að ganga í gegnum áður en þeir létu lífið fyrir föðurlandið. Því fyrir feðraveldið og hina illu arfleifð drápgirninnar, sem kennd er við karlmennsku, létu þeir lífið. En sá gamli í neðra má góður heita ef hann hefur í pokahorninu eitthvert skæðara helvíti en það sem geisaði á vígvöllum Evrópu í byrjun þeirrar aldar sem sumir kenna við framfarir. Og þó ég hafi aðeins fengið pappírsþefinn af því, hefur mér sem betur fer aldrei tekist að gleyma þeim fnyk síðan, svo er snilli höfundarins fyrir að þakka.

         Ég held það væri engin goðgá þótt einum áfanga í fyrirhugaðri  sagnfræðiskor framhaldsskólanna yrði spandérað á Heimsstyrjöldina miklu. Styrjöldina sem var svo voðaleg að hún átti að binda enda á öll stríð og var þess vegna talin réttlætanleg þrátt fyrir allt. En meira að segja þeir sem taldir eru fákunnandi í sagnfræði vita hvernig fór um sjóferð þá, enda Hitler og hans menn litríkari en svo að hægt sé að gleyma þeim í snarhasti. Og sama má reyndar einnig segja um þá Churchill og Stalín.

         Ef ungt fólk á Íslandi fengi tækifæri til þess að kynna sér þetta tímabil af einhverju viti, til dæmis með því að fara í hópferðir til meginlandsins og krjúpa við legsteina þessara ungu manna sem úthelltu blóði sínu í moldina nauðugir, þá væri kannski einhver von til þess að við gætum sett hlutina í rétt samhengi og komist að því hverjir hinir raunverulegu óvinir mannkynsins eru.

         Því óvininn er ekki að finna í þeldökkum manni sem leggst í duftið seint og snemma og tilbiður sinn Allah. Hlutlæg söguskoðun segir okkur að versti óvinur okkar allra sé hinn drifhvíti Vesturlandabúi með tæki sín og tól og ef hann snýr sér ekki að því hið bráðasta að lækna geðveiluna sem hrjáir hann mun hann áður en langt um líður hitta sjálfan sig fyrir og það verður örugglega meiri happadagur fyrir kóngulærnar en mannkynið.