Ein er upp til fjalla
yli húsa fjær
út um hamra hjalla
hvít með loðnar tær –
Svo mæltist skáldinu forðum og mér er nær að halda að þessar hendingar hafi um leið ritast inn í þjóðarsálina.
Ég er alinn upp við rjúpnaveiðar frá blautu barnsbeini og þann sið að hafa rjúpur í jólamatinn. Hefur sá siður haldist á mínu heimili æ síðan. Ég fékk alltaf vatn í munninn þegar ég sá rjúpur hanga á löppunum úti í hjalli í gamla daga og fylgdist spenntur með þegar þær voru hamflettar, man súrsætan ilminn af hvanngrænu lynginu og laufinu sem vall út úr sarpinum. Ekkert er í mínum huga ljúffengara en bragðið af kjötinu með tilheyrandi sósu og brúnuðum kartöflum. Hingað til hefur mér fundist það ómissandi þáttur í jólahaldinu að hafa rjúpnasteik á borðum á aðfangadagskvöld þótt ég bragði aldrei rjúpu nema þennan eina dag ársins.
En í öllum umræðunum um rjúpnastofninn að undanförnu fór ég að hugsa um þennan blessaða fugl með loðnu tærnar sem einn fárra þraukar veturinn með okkur hér á norðurhjaranum. Eftir að hafa fylgst með deilunum um stærð rjúpnastofnsins, sögulegt lágmark hans, hve mikið sé óhætt að veiða, hve langt veiðitímabilið eigi að vera og hvort grípa eigi til einhverra verndaraðgerða, rann það upp fyrir mér.
Mér þykir í rauninni afar vænt um þennan friðsama og vinalega fugl, og mér er alls ekki sama hvað um hann verður, hvernig staðið er að því að veiða hann, né hvernig sambandi manns og rjúpu er háttað yfirleitt. En hún er bundin mér álíka flóknum tilfinningaböndum og valnum, sem sagan segir að reki upp vein þegar hann kemur inn að hjartanu á rjúpunni því þá átti hann sig á að hún er systir hans.
Það væri sannkallað níðingsverk að útrýma rjúpunni úr íslenskri náttúru og yrði okkur Íslendingum til ævarandi skammar. Og þótt sitt sýnist hverjum um aðgerðir til verndar rjúpunni er það deginum ljósara að henni er veruleg hætta búin eins og málum er nú háttað. Fyrir utan þá staðhæfingu vísindamanna að rjúpnastofninn sé nú í sögulegu lágmarki og rjúpan verði þess vegna sett á válista yfir tegundir í yfirvofandi hættu, hafa það margir gamalreyndir veiðimenn og bændur lýst áhyggjum sínum og ótta um afdrif hennar.
Manni rennur kalt vatn milli skinns og hörunds við að lesa frásagnir þeirra af hernaðinum gegn rjúpunni. Þegar heilu flokkarnir af stríðsmönnum vopnaðir hríðskotabyssum streyma upp um heiðar á blöðrujeppum um leið og leyfið er gefið. Sagt er að sumir þeirra skjóti allt hvað af tekur að hópum á flugi og fjöldi særðra fugla leiti skjóls í kjarri og lautum þar sem þeir heyja sitt kvalafulla helstríð. Þetta eru verulega ógeðfelldar aðfarir og það er skylda stjórnvalda að grípa í taumana og hafa hemil á þessum villimönnum.
Nú er það hins vegar komið á daginn að ekki á að grípa til neinna sérstakra verndaraðgerða á því veiðitímabili sem í hönd fer og hefst eftir örfáa daga. Aðeins var aukið við verndaða svæðið í kringum Reykjavík og út á Reykjanesskaga. Það var allt og sumt. Engin stytting á veiðitíma, ekkert sölubann, hvað þá alfriðun rjúpunnar í einhvern tíma á meðan verið væri að rannsaka stofnstærð. Því var borið við að ekki væru lögformlegar heimildir til aðgerða en ýmislegt væri í bígerð fyrir árið 2003. Vonandi ber hið ágæta fólk í Umhverfisráðuneytinu gæfu til að móta heilsteypta reglugerð sem fyrst um veiðar á rjúpunni sem gefur henni að minnsta kosti einhverja lífsvon, þótt auðvitað hefði átt að bregðast hart við núna strax. Að mínum dómi var lágmark að stytta veiðitímabilið í einn mánuð eins og Náttúrufræðistofnun hefur lagt til, og get reyndar með engu móti skilið hvers vegna það var ekki gert. Þar þurfti engar lagabreytingar til.
Ég kvíði veiðitímabilinu sem í vændum er. Ég óttast að fjöldadrápararnir fari fram með sama offorsinu og fyrr og alltof margir veiðimenn taki sinn hefðbundna skammt og ætli öðrum en sjálfum sér að sýna hófsemd og stillingu. Ekki bæta Villibráðarkvöldin svokölluðu úr skák. Hótel Loftleiðir er þegar farið að auglýsa slík veisluhöld þar sem rjúpusúpa og bringur kitla bragðlaukana, og mér skilst að þetta þyki fínt á fleiri bæjum. –Heyriði strákar! Okkur vantar þúsund bringur um helgina. Haldiði að þið reddið því ekki.
Rjúpan á nóga skæða óvini, svo sem mink og sílamáf sem í síauknum mæli hakka í sig rjúpnaungana inn um allar heiðar á haustin, þótt mannskepnan leggist ekki á hana líka af ofurþunga með nýtísku tækni að vopni. Eða er það kannski svo að okkur mönnunum sé ekkert heilagt í náttúrunni? Að við teljum okkur til þess borna að gjörnýta gæði hennar í eigin þágu, annað sé helber tilfinningasemi, jafnvel að því marki að einstaka dýrategundum verði útrýmt, samanber geirfuglinn, þar sem við Íslendingar komum víst eitthvað við sögu? Meira að segja hefur örlað á þeirri hugmynd að sniðugt gæti verið að fara að skjóta hrossagauka og lóur til að auka við kræsingarnar á villibráðakvöldunum. Svari hver fyrir sig.
Ég fyrir mitt leyti hef tekið þá ákvörðun í samráði við fjölskyldu mína að rjúpnasteik verði ekki á borðum á heimili okkar á jólunum þetta árið og ég styð heils hugar tillögur rjúpnavina og annarra náttúruverndarsinna um algjöra friðun rjúpunnar á íslenskri grund næstu fimm árin.
Gæðakonan góða
grípur fegin við
dýri dauðamóða, –
dregur háls úr lið –
Vonandi kemur það ekki í hlut Fjallkonunnar að snúa síðustu rjúpuna úr hálsliðnum.